Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng quy định pháp luật về quyền nhân thân, bảo vệ quyền nhân thân, thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản, trong phạm vi chuyên đề này, tác giả kiến nghị một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân thân của cá nhân trong lĩnh vực này ở Việt Nam hiện nay.
1. Những khó khăn của công tác bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam hiện nay
1.1. Những khó khăn gắn liền với sự chưa hoàn thiện của hệ thống pháp luật liên quan
Thứ nhất, văn bản quy định về quyền nhân thân và bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản khá đa dạng về thể loại. Từ Bộ luật Dân sự, Luật Xuất bản, Luật Sở hữu trí tuệ của Quốc hội, các Nghị định, Thông tư hướng dẫn thi hành các văn bản Luật đến các Công văn, Hướng dẫn nghiệp vụ của cơ quan quản lý nhà nước chuyên ngành… Do có nhiều loại văn bản được nhiều cấp ban hành như vậy khiến cho pháp luật trở nên phức tạp, khó hiểu và khó áp dụng không chỉ đối với nhân dân mà ngay cả đối với cán bộ pháp luật có trình độ.
Thứ hai, thiếu quy định hoặc thiếu những hướng dẫn cụ thể về quyền nhân thân của cá nhân nói chung, quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản nói riêng, từ đó khó thi hành trên thực tế. Với BLDS 2005 từ khi ban hành đến nay và hiện là BLDS 2015 chưa có bất cứ một văn bản của cơ quan có thẩm quyền hướng dẫn thi hành những quy định về quyền nhân thân và bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân, mà việc áp dụng pháp luật chủ yếu dựa trên những nghiên cứu khoa học của các nhà nghiên cứu luật học hoặc từ sự hiểu biết của bản thân người thực thi. Luật Xuất bản năm 2012 chưa có quy định về việc bảo vệ quyền đối với hình ảnh của cá nhân trong các xuất bản phẩm mà chỉ có quy định xử lý hành vi vi phạm về quyền đối với hình ảnh khi việc sử dụng đó không được phép mà xúc phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của cá nhân có hình ảnh…
Thứ ba, pháp luật liên quan đến các chế tài xử phạt hành vi vi phạm còn có lỗ hổng trong xử lý, chưa bao quát nhiều hành vi xâm phạm mới hoặc các chế tài chưa đủ sức răn đe, chưa sát với thực tiễn phát sinh và chưa đủ mạnh, nhất là các chế tài xử lý vi phạm liên quan đến vi phạm quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản.
1.2. Những khó khăn liên quan đến đội ngũ thực thi và bảo vệ
Theo quy định của pháp luật, khi có hành vi xâm phạm quyền nhân thân của cá nhân, chủ thể quyền có thể tự bảo vệ hoặc yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng các biện pháp theo quy định để bảo vệ quyền của mình. Mang quyền lực nhà nước, đội ngũ thực thi và bảo vệ quyền nhân thân khi thi hành công vụ có thể phát huy hiệu quả cao trong việc bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân. Tuy nhiên, trên thực tế, đội ngũ thực thi pháp luật về bảo vệ quyền nhân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản còn nhiều hạn chế cả về tổ chức và năng lực.
- Bộ máy quản lý, thực thi pháp luật chuyên ngành về xuất bản còn nhiều hạn chế, chức năng, nhiệm vụ còn chồng chéo. Hiện tại, Cục Xuất bản, In và Phát hành thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông thực hiện chức năng quản lý nhà nước và tổ chức thực thi pháp luật về xuất bản, in và phát hành; Sở Thông tin và Truyền thông các tỉnh, thành phố thực hiện chức năng quản lý nhà nước về xuất bản theo quy định. Lực lượng Quản lý thị trường thực hiện chức năng kiểm tra, kiểm soát thị trường, đấu tranh chống các vi phạm pháp luật trong hoạt động thương mại ở thị trường trong nước, trong đó có hàng hóa là xuất bản phẩm. Tuy nhiên, tại các cơ quan này, với lực lượng khá mỏng như hiện nay, việc triển khai thực hiện các cơ chế, chính sách trong hoạt động xuất bản, in và phát hành còn chưa được đồng bộ; sự phối hợp giữa cơ quan quản lý ở trung ương và địa phương chưa ngang tầm nhiệm vụ; công tác thanh tra, kiểm tra không tổ chức được thường xuyên; công tác tuyên truyền, phổ biến về phòng, chống in lậu chưa được rộng rãi và hiệu quả; số lượng xuất bản phẩm đăng ký ngày càng gia tăng, do đó công tác kiểm soát xuất bản phẩm lưu chiểu gặp nhiều khó khăn.
- Một bộ phận cán bộ trong các cơ quan quản lý trong lĩnh vực xuất bản các cấp còn thiếu hụt về kiến thức chuyên ngành, thiếu hiểu biết pháp luật, non kém về trình độ lý luận chính trị, do đó chưa đáp ứng nhiệm vụ đề ra. Chế độ, chính sách đối với cán bộ chưa được quan tâm thỏa đáng. Một số cán bộ đọc xuất bản phẩm lưu chiểu có trình độ chuyên môn yếu, chưa kịp thời phát hiện những sai phạm về nội dung cũng như hình thức.
1.3. Những khó khăn xuất phát từ chính thực trạng của Ngành Xuất bản, In và Phát hành Việt Nam
Nhiều năm qua, cùng với việc thực thi pháp luật xuất bản và pháp luật liên quan, Ngành Xuất bản, In và Phát hành Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu nổi bật, góp phần tích cực trong việc bảo đảm nhu cầu thưởng thức văn hóa trong nhân dân, xây dựng nền xuất bản Việt Nam ngày càng phát triển. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường cũng đặt ra nhiều thách thức mang tính “sống - còn” đối với nhiều nhà xuất bản. Những khó khăn hiện nay của Ngành Xuất bản, In và Phát hành Việt Nam xuất phát từ thực tiễn có thể kể đến như:
Thứ nhất, số lượng nhà xuất bản chưa nhiều, quy mô chưa lớn. Hiện nay, sau quá trình sắp xếp và cấp đổi giấy phép, trên cả nước hiện có 60 nhà xuất bản nhưng phần lớn hoạt động với quy mô nhỏ. Đến tháng 3/2016, vẫn còn 29 nhà xuất bản trên tổng số 60 nhà xuất bản (chiếm tỷ lệ 48,3%) chưa được Bộ Thông tin và Truyền thông thực hiện cấp đổi giấy phép thành lập theo quy định
[1]; tháng 4/2017, còn 27 nhà xuất bản trên tổng số 60 nhà xuất bản (chiếm tỷ lệ 45%) chưa được cấp đổi giấy phép thành lập do thiếu điều kiện đảm bảo hoạt động theo quy định hoặc thiếu hồ sơ
[2]. Chỉ có số ít các nhà xuất bản là hoạt động ổn định và phát triển, còn lại đa số các nhà xuất bản hoạt động thua lỗ hoặc hoạt động cầm chừng, thiếu ổn định.
Thứ hai, thiếu gắn kết quyền lợi giữa tác giả và nhà xuất bản. Điều kiện tiên quyết của công tác xuất bản là phải có bản thảo và sự cho phép của chủ sở hữu quyền tác giả. Sự không rõ ràng về trách nhiệm của nhà xuất bản trong việc thực hiện quyền tác giả đối với các xuất bản phẩm liên kết do chưa phân định rõ ràng chức năng giữa nhà xuất bản và đối tác liên kết. Rất nhiều cuốn sách thực chất không phải do nhà xuất bản tự tổ chức bản thảo mà chỉ đứng tên, hợp đồng sử dụng tác phẩm được đối tác liên kết ký với chủ sở hữu quyền tác giả. Điều này đã gây khó khăn trong việc quy trách nhiệm khi vi phạm quyền tác giả.
Thứ ba, việc xây dựng và thực hiện các quy trình xuất bản trong các nhà xuất bản còn nhiều hạn chế. Quy trình xuất bản là văn bản thể hiện tiến trình ra đời của một xuất bản phẩm cũng như công việc, trách nhiệm, sự phối hợp của từng bộ phận trong nhà xuất bản. Việc tuân thủ đúng quy trình xuất bản là sự bảo đảm bản thảo tác phẩm được trải qua nhiều công đoạn, có sự kiểm tra chéo, hạn chế đến mức thấp nhất các sai xót có thể xảy ra. Tuy nhiên trên thực tế, rất nhiều các sai phạm trên xuất bản phẩm xuất phát từ nguyên nhân không tuân thủ đúng quy trình xuất bản.
Thứ tư, cán bộ, người làm công tác xuất bản còn nhiều hạn chế về trình độ chuyên môn cũng như kiến thức về pháp luật xuất bản, đặc biệt là đội ngũ Biên tập viên. Là người rà soát, hoàn thiện về nội dung và hình thức bản thảo để xuất bản, vai trò của Biên tập viên là vô cùng quan trọng. Ở nhiều nhà xuất bản, chưa xây dựng được đội ngũ Biên tập viên chuyên nghiệp, tâm huyết với nghề nên tình trạng sai phạm về nội dung sách cũng còn khá phổ biến. Nhiều Biên tập viên bị xử phạt với các mức khác nhau, bị tước chứng chỉ hành nghề biên tập, đền bù giá trị vật chất…
2. Những tiền đề lý luận và thực tiễn trong việc hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản
2.1. Những tiền đề lý luận trong việc hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản
- Nhận thức thế giới khách quan luôn luôn là một quá trình, trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, từ thấp đến cao, từ hiện tượng tới bản chất của mọi vấn đề. Mục đích nhận thức của con người nhằm để nắm bắt được quy luật vận động và phát triển, từ đó để cải tạo thế giới khách quan phục vụ cho lợi ích của con người. Trong hoạt động xã hội nói chung, hoạt động xuất bản nói riêng, các quan hệ xã hội rất đa dạng, phong phú và phức tạp. Là hoạt động thuộc lĩnh vực văn hóa, tư tưởng nhưng hoạt động xuất bản luôn đan xen với kinh tế, gắn sự lao động sáng tạo của tư duy với lao động sản xuất vật chất, nó xuyên suốt quá trình sản xuất, lưu thông và tiêu dùng xuất bản phẩm. Vì vậy, việc nhận thức đúng và đủ các quan hệ xã hội thuộc lĩnh vực xuất bản nói chung, các quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản nói riêng để từ đó đề ra được những quy phạm pháp luật phù hợp là một yêu cầu của quá trình xây dựng và hoàn thiện pháp luật xuất bản.
- Ngày nay, khi con người trở thành trung tâm của mọi mối quan hệ, các giá trị tinh thần của con người ngày càng được đề cao và bảo đảm cả trên bình diện pháp luật quốc tế và pháp luật của từng quốc gia. Việc tiếp tục thể chế hóa và mở rộng hơn nữa phạm vi bảo vệ quyền con người nói chung, quyền nhân thân nói riêng trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực xuất bản là một yêu cầu cấp bách.
- Là phương tiện quan trọng hàng đầu của Nhà nước trong việc quản lý xã hội, pháp luật phải là những chuẩn mực chung, có tính khái quát và giá trị thực thi trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội. Ở một thời điểm được ban hành, pháp luật luôn cố gắng ghi nhận và điều chỉnh một cách đầy đủ nhất các quan hệ xã hội. Tuy nhiên, các quan hệ của đời sống xã hội không phải là bất biến mà luôn có sự phát triển, thay đổi không ngừng, đặc biệt là trong nền kinh tế thị trường hiện nay cũng với sự phát triển mạnh mẽ của nhiều lĩnh vực mới. Vì vậy, vấn đề hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung, pháp luật xuất bản trong việc bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân nói riêng luôn được đặt ra như một tất yếu để ngày càng bảo vệ và bảo đảm tốt hơn các quyền của mọi chủ thể trong xã hội.
- Khác với các lĩnh vực sản xuất, lưu thông, tiêu dùng các sản phẩm vật chất thuần túy, hoạt động sáng tạo, sản xuất, phổ biến và tiêu dùng các sản phẩm văn hóa nói chung, xuất bản phẩm nói riêng có những đặc trưng riêng biệt. Do đó, bảo vệ các quyền nói chung, quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản của các chủ thể cũng có những đặc thù nhất định. Vì vậy, trong từng thời kỳ với những đặc trưng đó, pháp luật xuất bản cũng cần có những điều chỉnh phù hợp.
2.2. Những tiền đề thực tiễn trong việc hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản
- Nghị quyết Đại hội XII của Đảng đang được triển khai trong cuộc sống và là tiền đề quan trong trong công cuộc xây dựng và hoàn thiện thể chế, hoàn thiện pháp luật. Hoạt động xuất bản thuộc lĩnh vực văn hóa - tư tưởng. Các sản phẩm của hoạt động xuất bản góp phần phục vụ cho công tác định hướng tư tưởng và thẩm mỹ cho nhân dân. Với ý nghĩa đó, một trong những nhiệm vụ được Nghị quyết Đại hội XII của Đảng đề ra là:
“Đổi mới, hoàn thiện thể chế, tạo môi trường pháp lý thuận lợi để xây dựng, phát triển thị trường dịch vụ, sản phẩm văn hóa lành mạnh…”[3]. Do đó, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện pháp luật về xuất bản nói chung, pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản nói riêng tiếp tục cần được quan tâm trong thời gian tới để bảo đảm hơn nữa các quyền, lợi ích chính đáng của chủ thể quyền.
- Hiến pháp năm 2013 quy định rõ ràng hơn về bảo vệ quyền con người, trong đó khẳng định:
“Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội, được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật”. Nhằm thể chế hóa quy định của Hiến pháp liên quan đến quyền con người, các ngành luật đang tiếp tục có sự rà soát, đối chiếu nhằm sửa đổi, bổ sung những quy định mới về quyền con người nói chung, quyền nhân thân nói riêng để có thể bảo đảm thi hành và bảo vệ tốt nhất trong thực tế. Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản cũng không nằm ngoài xu thế chung này.
- Luật Xuất bản năm 2012 được ban hành và thực thi trên thực tế thời gian qua đã đạt được nhiều kết quả quan trọng. Các quyền, lợi ích hợp pháp của các chủ thể liên quan ngày càng được ghi nhân và bảo đảm. Tình trạng xâm phạm quyền của các tổ chức, cá nhân đã phần nào được kiểm soát. Tuy nhiên, Luật Xuất bản năm 2012 và các văn bản hướng dẫn thi hành cũng bộc lộ một số hạn chế trong việc bảo hộ các quyền nói chung, quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực này cần thiết có những sửa đổi, bổ sung phù hợp hơn.
- Xuất bản là lĩnh vực vừa hoạt động theo Luật Xuất bản vừa phải hoạt động theo các luật liên quan khác, vì vậy, hoàn thiện quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản không chỉ đơn thuần là hoàn thiện Luật Xuất bản, các văn bản hướng dẫn thi hành mà còn đòi hỏi phải hoàn thiện các ngành luật khác, nhất là trong bối cảnh xây dựng và hoàn thiện thể chế Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
- BLDS 2015 được ban hành (có hiệu lực từ 01/01/2017) được kỳ vọng sẽ là một đạo luật có ý nghĩa to lớn không chỉ về mặt bảo đảm quyền con người, quyền công dân, phát triển kinh tế - xã hội và còn cả về mặt xây dựng và hoàn thiện pháp luật. Là luật chung trong lĩnh vực tư, các quy định mới của BLDS 2015 về quyền nhân thân của cá nhân cần thiết được ghi nhận và bảo vệ trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội.
3. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam hiện nay
3.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam hiện nay
Thứ nhất, hoàn thiện pháp luật dân sự nhằm tạo ra môi trường và điều kiện bảo vệ tốt nhất các quyền nhân thân của cá nhân nói chung
BLDS là luật chung trong lĩnh vực tư. Với sự ghi nhận và bảo đảm ngày càng nhiều hơn các quyền nhân thân của con người trong các lĩnh vực của đời sống xã hội đã tạo ra cơ chế pháp lý hữu hiệu cho các chủ thể bảo vệ quyền của mình. BLDS 2015 ra đời với rất nhiều điểm mới, từ sự ghi nhận đầy đủ và ở mức cao hơn các quyền nhân thân của cá nhân đến sự tiến bộ của kỹ thuật lập pháp Việt Nam, đánh dấu một bước phát triển vượt bậc của môi trường pháp lý dân sự. Do đó, ngay từ thời điểm này, việc triển khai thi hành, xây dựng văn bản pháp luật quy định chi tiết, hướng dẫn những điểm mới, điểm còn chưa rõ của BLDS 2015 là nhiệm vụ cấp bách, bảo đảm Bộ luật được thi hành đồng bộ, hiệu lực và hiệu quả.
Thứ hai, hoàn thiện pháp luật xuất bản để bảo đảm quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản
Từ khi Luật Xuất bản năm 2012 được ban hành và thực hiện, các quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân ngày càng được ghi nhận và bảo vệ trong lĩnh vực xuất bản. Quyền đối với hình ảnh, với bí mật đời tư, quyền được bảo vệ về danh dự, nhân phẩm, uy tín, nhóm quyền nhân thân thuộc quyền tác giả là những quyền nhân thân của cá nhân đã được ghi nhận, bảo đảm và bảo vệ bằng những biện pháp hiệu quả. Tuy nhiên, với sự ra đời của Hiến pháp năm 2013, BLDS 2015, quyền con người, quyền nhân thân tiếp tục được ghi nhận và hoàn thiện. Do đó, cần thiết phải đặt ra vấn đề hoàn thiện pháp luật xuất bản để bảo đảm quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản.
Thứ ba, hoàn thiện pháp luật về quyền tác giả để bảo vệ tốt nhất nhóm quyền nhân thân thuộc quyền tác giả
Nhóm quyền nhân thân thuộc quyền tác giả là những quyền rất dễ bị xâm phạm trên thực tế. Luật Xuất bản, Luật Sở hữu trí tuệ đều có sự ghi nhận và bảo vệ quyền này, quy định những phương thức bảo vệ và chế tài áp dụng để xử lý hành vi xâm phạm. BLDS 2005 ghi nhận và bảo vệ quyền tác giả trong các quy định về quyền tác giả và quyền liên quan (thuộc Phần thứ sáu: Quyền sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ). Tuy nhiên, đến BLDS 2015, các quy định về quyền sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ không còn được ghi nhận. Luật Sở hữu trí tuệ ban hành năm 2005, được sửa đổi, bổ sung một số điều năm 2009 đến nay đã có nhiều quy định không còn phù hợp với thực tiễn hoặc cần nâng tầm bảo vệ, đáp ứng hiệu quả thực thi cao hơn trong đó có một số quy định về nhóm quyền nhân thân thuộc quyền tác giả. Do vậy, hoàn thiện pháp luật về quyền tác giả để bảo vệ tốt nhất nhóm quyền nhân thân thuộc quyền tác giả là một trong những yêu cầu của phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam hiện nay.
Thứ tư, hoàn thiện môi trường cạnh tranh lành mạnh trong hoạt động xuất bản và kinh doanh xuất bản phẩm
Ngành xuất bản Việt Nam đang tồn tại sự cạnh tranh thiếu lành mạnh, thiếu sự hợp tác trong ngành nhiều khi dẫn đến hiện tượng tranh giành trong giao dịch thương mại, gây thiệt hại cho chính các nhà xuất bản. Vì vậy, cần có những hình thức để các nhà xuất bản có đầy đủ thông tin và có thể hợp tác với nhau để cùng bảo vệ quyền lợi cho mình, tránh lãng phí hoặc làm thiệt hại đến lợi ích của nhau trong hoạt động xuất bản, mua bản quyền và bảo vệ bản quyền thuộc quyền sở hữu của mình, của tác giả là đối tác của nhà xuất bản. Mặt khác, tình trạng sản xuất, buôn bán, kinh doanh xuất bản phẩm lậu đang diễn ra tràn lan trên thị trường đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng lực đầu tư kinh doanh, phát triển lành mạnh của các nhà xuất bản chân chính và sự thụ hưởng văn hóa của độc giả. Vì vậy, yêu cầu được đặt ra là phải hoàn thiện pháp luật về thương mại, đầu tư, doanh nghiệp, thuế…, cơ chế quản lý kinh tế, thanh tra, kiểm tra của cơ quan nhà nước để tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh trong hoạt động xuất bản và kinh doanh xuất bản phẩm.
3.2. Một số giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam hiện nay
Việc nghiên cứu những chính sách mới, đưa ra những cơ chế phù hợp để xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm. Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 đã chỉ rõ một trong những định hướng xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bảo đảm quyền con người, quyền tự do, dân chủ của công dân là:
“Củng cố cơ sở pháp lý về trách nhiệm của các cơ quan nhà nước trong việc xây dựng, ban hành kịp thời, đồng bộ và tổ chức thực thi các pháp luật, các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên về quyền con người, quyền công dân trong các lĩnh vực dân sự, chính trị, kinh tế, văn hoá - xã hội. Hoàn thiện chế độ bảo hộ của Nhà nước đối với các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, chế độ trách nhiệm của cơ quan nhà nước, nhất là toà án trong việc bảo vệ các quyền đó; xử lý nghiêm minh mọi hành vi xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân”. Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, trong đó nêu phương hướng của cải cách tư pháp là
“Hoàn thiện chính sách, pháp luật hình sự và dân sự phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; hoàn thiện các thủ tục tố tụng tư pháp, bảo đảm tính đồng bộ, dân chủ, công khai, minh bạch, tôn trọng và bảo vệ quyền con người”.
Vì vậy, xây dựng và hoàn thiện pháp luật là nhiệm vụ thường xuyên, liên tục nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển của kinh tế - xã hội và khả năng điều chỉnh pháp luật trong từng thời kỳ. Trong thời gian tới, một số giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam được đặt ra là:
Thứ nhất, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện quy phạm pháp luật về quyền nhân thân và bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân
Quyền nhân thân và bảo vệ quyền nhân thân là một chế định pháp luật quan trọng trong BLDS Việt Nam. Trước yêu cầu ngày càng cao về bảo vệ quyền con người, quyền công dân nói chung, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện quy phạm pháp luật về quyền nhân thân và bảo vệ quyền nhân thân trong các lĩnh vực của đời sống xã hội là giải pháp quan trọng.
BLDS 2015 ra đời đánh dấu một bước quan trọng trong công tác xây dựng và hoàn thiện pháp luật, đáp ứng tốt hơn công tác bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mọi chủ thể. Trong đó, chế định pháp luật về quyền nhân thân được đổi mới và hoàn thiện, ghi nhận và bảo vệ nhiều quyền nhân thân mới, loại bỏ một số quyền không phù hợp với bản chất của quyền nhân thân như quy định của BLDS 2005. Các phương thức bảo vệ quyền dân sự, trong đó có quyền nhân thân cũng được ghi nhận đa dạng hơn. Vì vậy, trong thời gian tới, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện các quy phạm pháp luật tại các luật chuyên ngành, các văn bản dưới luật để hướng dẫn các quy định của BLDS 2015 nhằm thực thi và bảo hộ tốt nhất các quyền nhân thân của cá nhân trong các lĩnh vực, trong đó có một số quyền nhân thân đặc trưng dễ bị xâm phạm trong lĩnh vực xuất bản. Cụ thể:
- Cần có hướng dẫn chi tiết về “mục đích thương mại” trong việc sử dụng hình ảnh nói chung, sử dụng trên các xuất bản phẩm nói riêng (khoản 1 Điều 32 BLDS 2015).
- Cần có những hướng dẫn chi tiết về thế nào là “làm ảnh hưởng xấu đến danh dự, nhân phẩm, uy tín” của cá nhân và hậu quả ở mức độ nào được coi là có hành vi xâm phạm để áp dụng chung trong các lĩnh vực khác nhau, trong đó có lĩnh vực xuất bản (khoản 2 Điều 34 BLDS 2015).
- Văn bản dưới luật cần có hướng dẫn ranh giới và căn cứ để xác định các thông tin về “bí mật cá nhân”, “bí mật gia đình” và “đời sống riêng tư” phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của Việt Nam (Điều 38 BLDS 2015).
Thứ hai, thường xuyên rà soát và hệ thống hóa pháp luật xuất bản
Luật Xuất bản và văn bản hướng dẫn thi hành là những văn bản pháp luật điều chỉnh trực tiếp trong lĩnh vực xuất bản. Bảo vệ các quyền dân sự nói chung, quyền nhân thân của cá nhân nói riêng trong lĩnh vực xuất bản không chỉ chịu sự tác động từ các văn bản pháp luật này mà còn chịu sự điều chỉnh của ngành luật khác nhau. Do đó, cần thường xuyên có sự rà soát, đối chiếu, pháp điển hóa Luật Xuất bản nhằm bảo đảm tính đồng bộ và tương thích của hệ thống quy phạm điều chỉnh để bảo vệ tốt nhất quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản. Cụ thể:
- Cần ghi nhận quy định về việc sử dụng hình ảnh của cá nhân trên các xuất bản phẩm trong mọi trường hợp. BLDS 2015 chỉ nghiêm cấm việc sử dụng hình ảnh của người khác mà xâm phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của người có hình ảnh, vậy sử dụng mà không xâm phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của người có hình ảnh thì được phép? Luật Xuất bản và các văn bản hướng dẫn thi hành hiện nay cũng chưa có quy định về vấn đề này.
- Trên cơ sở quy định của BLDS 2015, Luật Xuất bản và các văn bản hướng dẫn thi hành cần bổ sung quy định quyền đối với đời sống riêng tư, bí mật gia đình và giới hạn của việc sử dụng quyền này trong các xuất bản phẩm.
Thứ ba, đưa vào chương trình kế hoạch xem xét xây dựng Luật Bản quyền tác giả ở Việt Nam
Khuyến khích sáng tạo văn học, nghệ thuật và khoa học, đồng thời bảo hộ quyền tác giả của các tổ chức, cá nhân là chính sách nhất quán của Việt Nam. Các văn kiện, nghị quyết, chỉ thị của Đảng đều khẳng định phải “làm tốt công tác bảo hộ quyền tác giả” để phát triển sự nghiệp văn học - nghệ thuật, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Quyền tác giả là một trong ba trụ cột của quyền sở hữu trí tuệ, được điều chỉnh chung bởi BLDS và Luật Sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, với nhiều đặc thù về đối tượng cũng như nội dung của quyền, căn cứ phát sinh, cách thức xác lập và bảo vệ quyền, cùng với việc ngày càng thực hiện tốt hơn các điều ước quốc tế đa phương và song phương đã ký kết, cần thiết phải có kế hoạch xem xét xây dựng Luật Bản quyền tác giả ở Việt Nam để đáp ứng nhu cầu điều chỉnh và bảo hộ các quyền nhân thân, quyền tài sản của tác giả nói chung. Kinh nghiệm lập pháp trên thế giới cũng cho thấy, có nhiều quốc gia đã xây dựng Luật Bản quyền riêng để điều chỉnh trong lĩnh vực này như: Anh, Đan Mạch, Pháp, Hoa Kỳ, Thái Lan… Trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội nói chung, lĩnh vực xuất bản nói riêng, cần thiết ban hành Luật Bản quyền tác giả nhằm:
- Có cơ sở để bảo vệ tốt hơn nhóm quyền nhân thân thuộc quyền tác giả. Mặc dù thuộc quyền sở hữu trí tuệ nhưng quyền tác giả có đặc điểm riêng nổi bật đó là nhóm quyền nhân thân gắn với cá nhân con người cụ thể và mang đặc trưng riêng biệt của tác giả.
- Thực hiện tốt hơn việc bảo vệ các quyền tài sản thuộc quyền tác giả khi tác phẩm được xuất bản, như quyền sao chép tác phẩm, làm tác phẩm phái sinh, truyền đạt tác phẩm đến công chúng…
- Hiện nay ở Việt Nam, hệ thống cơ quan quản lý nhà nước về quyền tác giả và quyền liên quan đến quyền tác giả là độc lập so với các quyền sở hữu trí tuệ khác. Do đó, việc ban hành luật riêng về bản quyền sẽ phát huy tối đa chức năng, nhiệm vụ cũng như năng lực quản lý chuyên ngành của các cơ quan đó.
Thứ tư, hoàn thiện quy định pháp luật về vai trò của cơ quan quản lý nhà nước chuyên ngành
Trong lĩnh vực xuất bản, cơ quan quản lý chuyên ngành đó là Cục Xuất bản, In và Phát hành trực thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông. Cục Xuất bản, In và Phát hành thực hiện chức năng quản lý nhà nước và tổ chức thực thi pháp luật về xuất bản, in và phát hành xuất bản phẩm trong phạm vi cả nước, trong đó có hoạt động thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật về xuất bản. Vì vậy, để bảo vệ tốt hơn quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan này cần phải được không ngừng tăng cường, nâng cao năng lực chuyên môn, nghiệp vụ của đội ngũ cán bộ, bảo đảm hiệu lực và hiệu quả trong quản lý nhà nước về xuất bản; thanh tra, kiểm tra việc thực hiện các quy định pháp luật về xuất bản tại các cơ quan, tổ chức liên quan nhằm phát hiện vi phạm, xử lý thỏa đáng, từ đó cũng kịp thời tham mưu, đề xuất với cơ quan có thẩm quyền hoàn thiện những “khoảng trống” của pháp luật xuất bản hoặc những quy định còn bất cập, mâu thuẫn . Mặt khác, pháp luật hiện hành không quy định việc Nhà nước kiểm duyệt nội dung xuất bản phẩm trước khi xuất bản, do đó, cần hoàn thiện các quy định về quy trình và cơ chế “hậu kiểm” xuất bản phẩm (đọc lưu chiểu) của cơ quan quản lý nhà nước để kịp thời phát hiện và xử lý hành vi vi phạm, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của các tổ chức, cá nhân.
Thứ năm, hoàn thiện quy định pháp luật về vai trò quản lý của cơ quan chủ quản nhà xuất bản
Theo quy định của pháp luật, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội ở trung ương và cấp tỉnh; đơn vị sự nghiệp công lập ở trung ương, tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp ở trung ương trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm và tài liệu khoa học, học thuật được thành lập nhà xuất bản và được gọi là cơ quan chủ quan nhà xuất bản đối với nhà xuất bản do mình thành lập. Ngoài việc bảo đảm các điều kiện để được thành lập nhà xuất bản, cơ quan chủ quản có quyền bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức lãnh đạo nhà xuất bản sau khi có văn bản chấp thuận của Bộ Thông tin và Truyền thông; định hướng xuất bản; chỉ đạo việc thực hiện tôn chỉ, mục đích; giám sát hoạt động; thanh tra, kiểm tra và chịu trách nhiệm về những vi phạm pháp luật của nhà xuất bản trong hoạt động xuất bản theo thẩm quyền…
Với vai trò quan trọng như trên, thì việc hoàn thiện quy định về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của các nhà xuất bản; quy định nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của lãnh đạo nhà xuất bản, các phòng ban chuyên môn; phê duyệt và kiểm tra việc thực hiện các quy trình xuất bản, quy trình biên tập trong nhà xuất bản… là rất cần thiết.
Thứ sáu, tiếp tục cải cách thủ tục hành chính, thủ tục tư pháp nhằm tạo ra cơ chế bảo vệ quyền nhân thân thực sự hiệu quả
Ngày nay, Đảng và Nhà nước luôn đặc biệt quan tâm đến công tác cải cách thủ tục hành chính, thủ tục tư pháp để hạn chế những phiền hà cho các chủ thể thực hiện quyền, bảo vệ tốt hơn quyền, lợi ích chính đáng của mình. Cải cách hành chính trong vấn đề ghi nhận, bảo vệ và xử lý hành vi vi phạm hành chính xâm phạm quyền nhân thân, giảm sự chồng chéo chức năng, nhiệm vụ, tạo điều kiện cho các chủ thể có thể tự bảo vệ quyền của mình một cách nhanh chóng và hiệu quả, tạo thuận lợi cho cơ quan, tổ chức có thẩm quyền thực hiện các thủ tục tiến hành bảo vệ, xử lý hành vi xâm phạm. Cải cách tư pháp để mọi cá nhân có thể tiếp cận được một cách thuận lợi các thủ tục, trình tự bảo vệ quyền tại Tòa án, rút ngắn thời gian cũng như giảm bớt các chi phí cho việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
Thứ bảy, nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của mọi chủ thể trong việc bảo vệ quyền nhân thân nói chung, bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản nói riêng
Vấn đề nâng cao nhận thức và ý thức thực thi các quy định pháp luật về quyền nhân thân nói chung, bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản nói riêng trong toàn xã hội là vấn đề trọng tâm và cần thường xuyên quan tâm. Trong quá trình thực thi pháp luật, các công việc liên quan đến tuyên truyền, giáo dục pháp luật phải được tăng cường với nhiều hình thức phong phú, đa dạng để nâng cao nhận thức, hiểu biết và ý thức chấp hành pháp luật của công chúng nói chung, những người có quyền và nghĩa vụ liên quan nói riêng.
Tóm lại, đổi mới và hoàn thiện pháp luật trong việc bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân trong lĩnh vực xuất bản là đòi hỏi khách quan, phù hợp với các cơ sở lý luận và thực tiễn, với chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước ta. Đó là mối quan hệ giữa quản lý nhà nước bằng pháp luật về xuất bản với việc bảo vệ các quyền nhân thân của cá nhân, với quyền tự do sáng tạo, công bố, phổ biến tác phẩm, bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm. Ngày nay, với cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà Nhà nước ta đang tiến hành, việc tạo lập môi trường và điều kiện cho hoạt động xuất bản, hoàn thiện cơ chế quản lý nhà nước về xuất bản, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là những phương hướng cơ bản nhằm đổi mới và hoàn thiện pháp luật về xuất bản, ghi nhận và bảo vệ tốt hơn các quyền, lợi ích hợp pháp của mọi chủ thể nói chung, quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản của mọi cá nhân nói riêng.
ThS. Nguyễn Văn Huy
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Thông tin và Truyền thông (2015),
Hệ thống các quy định hiện hành về xuất bản, Nxb. Thông tin và Truyền thông, Hà Nội.
2. Vũ Mạnh Chu (1997),
Đổi mới và hoàn thiện pháp luật xuất bản theo định hướng xây dựng nhà nước pháp quyền, Nxb Văn hóa Thông tin.
3. Cục Xuất bản, In và Phát hành,
Báo cáo tổng kết hoạt động xuất bản, phát hành xuất bản phẩm năm 2015 và triển khai nhiệm vụ năm 2016.
4. Cục Xuất bản, In và Phát hành,
Báo cáo tổng kết hoạt động xuất bản, phát hành xuất bản phẩm năm 2016 và triển khai nhiệm vụ năm 2017.
5. Đảng Cộng sản Việt Nam (2016),
Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
6. Emmanuel Pierrat (2006),
Luật về sách, Nxb Hội Nhà văn - Trung tâm Quyền tác giả Văn học Việt Nam.
7. Emmanuel Pierrat (2006),
Quyền tác giả và hoạt động xuất bản, Nxb Hội Nhà văn - Trung tâm Quyền tác giả Văn học Việt Nam.
8. Lưu Thúy Hòa (2015),
Quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí, Luận văn Thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội.
9. Nguyễn Văn Huy (2016),
Bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực xuất bản - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn Thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội.
10. Trần Văn Nam (chủ biên, 2014),
Quyền tác giả ở Việt Nam: Pháp luật và thực thi, Nxb Tư pháp, Hà Nội.
11. Phạm Văn Tuyết - Lê Kim Giang (2008),
Sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ, Nxb Tư pháp, Hà Nội.
[1] Cục Xuất bản, In và Phát hành,
Báo cáo tổng kết hoạt động xuất bản, phát hành xuất bản phẩm năm 2015 và triển khai nhiệm vụ năm 2016.
[2] Cục Xuất bản, In và Phát hành,
Báo cáo tổng kết hoạt động xuất bản, phát hành xuất bản phẩm năm 2016 và triển khai nhiệm vụ năm 2017.
[3] Đảng Cộng sản Việt Nam (2016),
Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 130.