Trong pháp luật dân sự, biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự là một trong những chế định quan trọng, được thể hiện dưới các hình thức bảo đảm bằng tài sản, phi tài sản và luôn gắn với hợp đồng song vụ. Nội dung của các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự chính là bên có nghĩa vụ dùng tài sản thuộc quyền sở hữu của mình để đảm bảo cho việc thực hiện nghĩa vụ dân sự của mình đối với bên kia theo hợp đồng. Nếu đến hạn mà bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ thì tài sản được bảo đảm sẽ được xử lý theo thỏa thuận trong hợp đồng hoặc theo quy định của pháp luật để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ dân sự.
Theo quy định tại Bộ luật Dân sự 2015, các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự được quy định tại Mục 3, Chương XV, Phần thứ ba. Tại điều 292 Bộ luật Dân sự 2015 quy định có 8 biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự bao gồm:
Cầm cố tài sản; Thế chấp tài sản; Đặt cọc; Ký cược; Ký quỹ; Bảo lưu quyền sở hữu; Bảo lãnh; Tín chấp; Cầm giữ tài sản. Như vậy, so với Bộ luật Dân sự 2005, Bộ luật Dân sự 2015 đã bổ sung hai biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự mới, đó là:
Bảo lưu quyền sở hữu và
Cầm giữ tài sản.
Thứ nhất: Về biện pháp
“Bảo lưu quyền sở hữu” được quy định tại tiểu mục 5, Mục 3 Chương XV, Phần thứ ba, bao gồm 04 điều (từ điều 331 đến 334). Theo đó bảo lưu tài sản được hiểu là trong hợp đồng mua bán thì bên bán có thể được bảo lưu quyền sở hữu đối với đối tượng của hợp đồng cho đến khi bên mua thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thanh toán cho bên bán
. Việc bảo lưu quyền sở hữu phải được lập thành văn bản riêng hoặc được ghi trong hợp đồng mua bán và không chỉ có hiệu lực đối với bên bán, bên mua mà còn phát sinh hiệu lực đối kháng với người thứ ba kể từ thời điểm đăng ký. Trong trường hợp bên mua không hoàn thành nghĩa vụ thanh toán cho bên bán theo thỏa thuận thì bên bán có quyền đòi lại tài sản và bên bán hoàn trả cho bên mua số tiền bên mua đã thanh toán sau khi trừ đi giá trị hao mòn tài sản do sử dụng. Trường hợp bên mua làm mất, hư hỏng tài sản thì bên bán có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại. Như vậy có thể hiểu rằng bảo lưu quyền sở hữu là biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự gắn với hợp đồng mua bán tài sản, mà cụ thể là hợp đồng mua bán tài sản theo hình thức mua chậm, trả dần (dân gian thường gọi là hợp đồng mua bán tài sản trả góp) được quy định tại điều 453 Bộ luật Dân sự 2015:
“Các bên có thể thoả thuận về việc bên mua trả chậm hoặc trả dần tiền mua trong một thời hạn sau khi nhận tài sản mua. Bên bán được bảo lưu quyền sở hữu đối với tài sản bán cho đến khi bên mua trả đủ tiền, trừ trường hợp có thoả thuận khác”. Việc quy định biện pháp bảo đảm
“bảo lưu quyền sở hữu” nhằm đảm bảo tích tương thích với hợp đồng mua bán tài sản theo hình thức mua chậm, trả dần, đáp ứng được yêu cầu thực tiễn của giao dịch mua bán tài sản hết sức đa dạng, phong phú và sôi động của các chủ thể trong giai đoạn hiện nay.
Thứ hai là biện pháp cầm giữ tài sản được quy định tại tiểu mục 9, Mục 3 Chương XV, Phần thứ ba, bao gồm 05 điều (từ điều 346 đến 350). Điều 346 quy định:
“Cầm giữ tài sản là việc bên có quyền (sau đây gọi là bên cầm giữ) đang nắm giữ hợp pháp tài sản là đối tượng của hợp đồng song vụ được chiếm giữ tài sản trong trường hợp bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ”. Nếu so sánh với biện pháp
“cầm cố tài sản” thì
cầm giữ tài sản cũng giống như cầm cố tài sản đó là cả hai đều là biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự với mục đích đảm bảo nghĩa vụ thực hiện đúng. Tuy nhiên, đi vào nghiên cứu các quy định của hai biện pháp này thì nhận thấy rằng đây là hai biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự có nhiều điểm khác nhau. Cụ thể:
- Về thời điểm phát sinh: Nếu cầm cố tài sản được thực hiện trước hoặc ngay từ khi giao kết hợp đồng thì cầm giữ tài sản chỉ phát sinh khi nghĩa vụ không được thực hiện hoặc thực hiện không đúng.
- Về ý chí của các bên: Nếu cầm cố tài sản được phát sinh các bên thỏa thuận từ thời điểm thỏa thuận để ký kết hợp đồng thì cầm giữ tài sản có thể phát sinh mà không cần có sự thỏa thuận của các bên ngay từ khi giao kết hợp đồng (hay nói cách khác là không thể thỏa thuận ngay từ khi giao kết hợp đồng vì các bên không thể biết được nghĩa vụ có được thực hiện hay không).
- Về đối tượng: Tài sản được cầm cố phải thuộc sở hữu của bên cầm cố thì tài sản được cầm giữ chính là đối tượng của hợp đồng song vụ để bảo đảm cho chính việc thực hiện nghĩa vụ liên quan đến tài sản bị cầm giữ đó (ví dụ: Theo hợp đồng mua bán xe máy giữa anh A (bên mua) và chị B (bên bán) giao kết ngày 20/8/2016: chị B bán cho anh A một chiếc xe máy trị giá 30 triệu đồng. Theo thỏa thuận, anh A trả trước cho chị B 15 triệu đồng và chị B giao xe cho anh A, đến ngày 31/8/2016 anh A phải trả nốt cho chị B 15 triệu đồng còn lại. Đến ngày 31/8/2016, anh A không trả cho chị B số tiền còn lại thì chị B có quyền cầm giữ chiếc xe máy đã bán cho anh A để đảm bảo anh A phải có nghĩa vụ phải trả số tiền còn lại cho mình.)
- Về quyền chiếm giữ tài sản: Nếu ở biện pháp cầm cố tài sản thì việc chiếm giữ tài sản do các bên thỏa thuận bên cầm cố hoặc người thứ ba giữ tài sản cầm cố thì đối với biện pháp cầm giữ tài sản bên có quyền có thể tự mình cầm giữ hoặc giao cho người thứ ba mà không cần sự thỏa thuận của bên bị cầm giữ tài sản.
- Về xử lý tài sản: Nếu ở biện pháp cầm cố tài sản bên nhận cầm cố tài sản có quyền xử lý tài sản cầm cố theo phương thức đã thỏa thuận, không được hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản cầm cố nếu không được bên cầm cố đồng ý thì ở biện pháp cầm giữ tài sản bên cầm giữ không có quyền xử lý tài sản cầm giữ nhưng lại được thu hoa lợi và lợi tức từ tài sản cầm giữ, được dùng số hoa lợi, lợi tức này để bù trừ nghĩa vụ.
Việc bổ sung hai biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự:
Bảo lưu quyền sở hữu và
cầm giữ tài sản vào Bộ luật Dân sự 2015 là hết sức cần thiết nhằm tạo hành lang pháp lý cho các bên tham gia vào giao dịch dân sự có nhiều phương án để lựa chọn biện pháp bảo đảm, đảm bảo được tính linh hoạt cho quá trình ký kết, tham gia, thực hiện hợp đồng dân sự của các chủ thể, góp phần thúc đẩy sự phát triển chung của nền kinh tế đất nước.
Quốc Long