Hôm nay, ngày 20/02/2025 là tròn 35 năm ngày Việt Nam phê chuẩn Công ước quốc tế về quyền trẻ em.
Ngày 20/11/1989, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã thông qua Công ước quốc tế về quyền trẻ em. Việt Nam là quốc gia đầu tiên ở châu Á và là quốc gia thứ hai trên thế giới phê chuẩn Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em vào ngày 20/2/1990. Từ đó đến nay, trong 35 năm qua, Việt Nam đã nỗ lực và đạt được nhiều thành tựu trong việc bảo đảm quyền của trẻ em, trong đó có quyền được trợ giúp pháp lý đối với trẻ em bị tình nghi, bị buộc tội. Ở Việt Nam, ngoài những đối tượng theo Công ước, chúng ta còn mở rộng, phát triển cho đối tượng dưới 18 là bị hại, người làm chứng…
Trợ giúp pháp lý cho người dưới 18 tuổi thời gian qua đạt được nhiều kết quả tích cực trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các em, nhất là trong tố tụng tư pháp. Có những vụ trẻ vi phạm pháp luật được tuyên mức án giảm hơn so với mức đề nghị trong cáo trạng của Viện Kiểm sát hoặc được chuyển khung hình phạt nhẹ hơn hoặc tội danh nhẹ hơn, được tù treo hoặc cải tạo không giam giữ; có vụ việc trẻ em là bị hại được bảo vệ kịp thời, tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của mình, tăng mức bồi thường thiệt hại.... Đến nay đã có 146 nghìn vụ việc trợ giúp pháp lý cho người dưới 18 tuổi, trong đó nhiều vụ việc tham gia tố tụng thành công. Hiện nay, việc trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự 24/24 giờ và trực tại tòa án nhân dân đã được triển khai trên toàn quốc đều chú trọng tới mục tiêu cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dưới 18 tuổi kịp thời, phù hợp tại các Chương trình phối hợp giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp và Bộ Công an.
Ví dụ một vụ việc trợ giúp pháp lý cho người dưới 18 tuổi thành công trong số rất nhiều vụ việc thành công. Trợ giúp pháp lý tiếp cận vụ việc ngay từ giai đoạn đầu của vụ án theo cơ chế trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự 24/24 giờ, cụ thể như sau:
Khoảng 03 giờ 50 phút ngày 23/02/2024, N (là người dưới 18 tuổi) đã có hành vi đốt pháo nổ tại trước cửa nhà số 38A phố HC, phường HM, quận HK, TP. Hà Nội gây nổ lớn, khói trắng bao trùm, hư hỏng biển hiệu, cháy xém cây, làm ảnh hưởng xấu đến an ninh trật tự xã hội. Hành vi của N đã bị Viện Kiểm sát nhân dân quận HK, TP. Hà Nội truy tố về tội Gây rối trật tự công cộng theo điểm b khoản 2 Điều 318 Bộ luật Hình sự và đề nghị xử phạt từ 18 - 20 tháng tù giam. Lúc này, N đang đứng trước nguy cơ bị mất tự do, bị cách ly khỏi xã hội, bỏ lỡ cơ hội học tập, lao động, sinh sống cùng gia đình.
Ngay khi nhận được điện thoại từ cơ quan điều tra, Trung tâm trợ giúp pháp lý thành phố Hà Nội đã nhanh chóng tiếp nhận thông tin, liên hệ với người thân thích của N hướng dẫn yêu cầu trợ giúp pháp lý để được bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp. Sau khi được phân công tham gia tố tụng trong vụ việc trên, Trợ giúp viên pháp lý Bùi Thị Hải Lưu, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thành phố Hà Nội đã nghiên cứu các quy định, nhất là các quy định về người chưa thành niên phạm tội và các tình tiết trong vụ án để đưa ra lập luận, lý lẽ thuyết phục Hội đồng xét xử xem xét các tình tiết giảm nhẹ, đề nghị xử phạt N mức phạt thấp hơn đề nghị của Viện Kiểm sát và cho bị cáo được hưởng án treo, không bị cách ly khỏi xã hội, tạo điều kiện cho bị cáo có cơ hội được sinh sống cùng gia đình.
Kết quả, Hội đồng xét xử đã tuyên phạt N 18 tháng tù nhưng cho hưởng án treo. Nhờ trợ giúp pháp lý vào cuộc, người dưới 18 tuổi bị buộc tội trong vụ việc trên đã có cơ hội tiếp tục học tập, lao động, làm việc, tiếp tục sinh kế cùng gia đình, sửa chữa sai lầm và làm lại cuộc đời, trở thành công dân có ích cho xã hội.
Ở Việt Nam quy định quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã được mở rộng hơn so với cam kết tại Công ước quốc tế về quyền trẻ em. Theo Luật Trợ giúp pháp lý 2017, người dưới 18 tuổi bị buộc tội và người từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý miễn phí. Trẻ em dưới 16 tuổi không chỉ được trợ giúp pháp lý miễn phí khi bị buộc tội trong hình sự mà còn được trong lĩnh vực dân sự, hành chính, hôn nhân và gia đình… Đặc biệt, từ ngày 01/01/2026 khi Luật Tư pháp người chưa thành niên có hiệu lực thi hành, mọi người dưới 18 tuổi khi tham gia tố tụng hình sự đều có quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí. Như vậy, bên cạnh trẻ em dưới 16 tuổi, người từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị buộc tội thì người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, bị hại, người làm chứng, người chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng, phạm nhân đều được trợ giúp pháp lý miễn phí.
Luật Tư pháp người chưa thành niên được ban hành với quy định sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý đã tiếp tục nội luật hóa, phát triển quy định quyền trợ giúp pháp lý miễn phí đối với người dưới 18 tuổi theo Công ước quốc tế về quyền trẻ em và triển khai nhiệm vụ được giao tại Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương. Việc mở rộng diện người dưới 18 tuổi được trợ giúp pháp lý miễn phí cùng với việc triển khai trực trợ giúp pháp lý tiếp tục khẳng định hơn nữa tính ưu việt, bản chất tốt đẹp của chế độ nhà nước ta và là cơ sở để Việt Nam nghiên cứu đề xuất mở rộng, phát triển nội dung trợ giúp pháp lý tại Công ước quốc tế về quyền trẻ em, thực hiện nhiệm vụ “tham gia xây dựng thể chế và pháp luật quốc tế” theo chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc./.