Luật tương trợ tư pháp (Luật TTTP) được ban hành ngày 21/11/2007 và có hiệu lực từ 01/7/2008. Luật TTTP đã tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động hợp tác với nước ngoài trong lĩnh vực tương trợ tư pháp (TTTP). Việc thực hiện hoạt động TTTP có nhiều chuyển biến, đạt kết quả đã hỗ trợ tích cực cho hoạt động tố tụng của cơ quan có thẩm quyền Việt Nam giải quyết các vụ việc có yếu tố nước ngoài cũng như hỗ trợ các cơ quan tư pháp nước ngoài giải quyết các vụ việc có liên quan đến cá nhân, tổ chức tại Việt Nam, qua đó đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân trong các vụ việc dân sự, tạo điều kiện cho các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài phát triển, góp phần ổn định xã hội và thúc đẩy phát triển kinh tế. Luật TTTP cũng đã thể chế hóa đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về tăng cường hội nhập quốc tế về pháp luật và cải cách tư pháp; nội luật hóa một số cam kết quốc tế của Việt Nam trong lĩnh vực này. Tuy vậy, cùng với những yêu cầu mới phát sinh của quá trình hội nhập quốc tế, yêu cầu của cải cách pháp luật, cải cách tư pháp, sau hơn 10 năm thực hiện, Luật đã bộc lộ những hạn chế bất cập, những khoảng trống cần được hoàn thiện.
Từ kết quả tổng kết, đánh giá 10 năm thực hiện Luật TTTP, các Bộ, ngành đã thống nhất kiến nghị với Chính phủ về việc cần sớm hoàn thiện pháp luật về TTTP theo hướng xây dựng các đạo luật TTTP chuyên ngành cho từng lĩnh vực dân sự, hình sự, dẫn độ và chuyển giao người chấp hành hình phạt tù. Trên cơ sở báo cáo của các Bộ, ngành về công tác TTTP, ngày 30/01/2018 Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã giao Bộ Tư pháp tiến hành tổng kết nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế, lập đề nghị xây dựng Luật TTTP về dân sự trình Chính phủ năm 2019, trình Ủy ban thường vụ Quốc hội để đưa vào Chương trình xây dựng Luật, Pháp lệnh năm 2021.
Thực hiện ý kiến chủ đạo của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Tư pháp phối hợp với các bộ, ngành hữu quan xây dựng dự thảo hồ sơ lập đề nghị xây dựng Luật TTTP về dân sự. Sáng ngày 13/2/2020, Bộ Tư pháp đã tổ chức họp Hội đồng tư vấn thẩm định đối với đề nghị xây dựng dự án Luật TTTP về dân sự dưới sự chủ trì của Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh và sự tham gia của đại diện Vụ Pháp luật quốc tế - đơn vị được Bộ Tư pháp giao chủ trì đề xuất, các đơn vị thuộc Bộ và một số Bộ, ngành: Văn phòng Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Ngoại giao, Bộ Tài chính, Bộ Công an, …
Đại diện cơ quan chủ trì đề xuất bà Phạm Hồ Hương - Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật quốc tế đã tóm tắt nội dung đề xuất xây dựng Luật trong đó làm rõ:
(i) Sự cần thiết tách nội dung TTTP về dân sự trong Luật TTTP năm 2007 và tách thành một luật riêng nhằm đáp ứng những yêu cầu mới phát sinh của quá trình hội nhập quốc tế, cải cách pháp luật và cải cách tư pháp: Phạm vi điều chỉnh của Luật TTTP hiện hành bao gồm cả bốn lĩnh vực là TTTP về dân sự, hình sự, dẫn độ và chuyển giao người đang chấp hành hình phạt tù với tính chất và trình tự, thủ tục thực hiện ở mỗi lĩnh vực rất khác nhau làm cho tổng thể Luật cồng kềnh nhưng vẫn không đủ chi tiết với từng lĩnh vực, không có trọng tâm, nội dung thiếu gắn kết. Do đó, công tác quản lý nhà nước, phối hợp liên ngành trong triển khai thi hành luật bộc lộ nhiều bất cập. Việc ký kết, gia nhập các điều ước quốc tế trong lĩnh vực TTTP về dân sự đặc biệt là các điều ước đa phương như Công ước La Hay năm 1965 về tống đạt ra nước ngoài giấy tờ tư pháp và ngoài tư pháp trong lĩnh vực dân sự hoặc thương mại và Công ước La Hay năm 1970 về thu thập chứng cứ ở nước ngoài trong lĩnh vực dân sự hoặc thương mại và sự phát triển đa dạng của hoạt động TTTP về dân sự đặt ra yêu cầu cấp thiết sửa đổi các quy định hiện hành.
(ii) Mục đích xây dựng Luật theo hướng hiện đại, khả thi, thúc đẩy hợp tác quốc tế về TTTP, hỗ trợ giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài được nhanh chóng, chính xác và hiệu quả; giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các đối tượng có liên quan trong vụ việc dân sự, tăng cường khả năng thực hiện quyền và tiếp cận công lý của người dân; tạo nền tảng cho việc ký kết và thực hiện các điều ước quốc tế trong lĩnh vực TTTP về dân sự. Quan điểm chỉ đạo xây dựng Luật theo hướng thể chế hóa đường lối chủ trương của Đảng, chính sách của nhà nước trong hội nhập quốc tế, cải cách pháp luật, cải cách tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền, kế thừa các quy định còn phù hợp của Luật TTTP năm 2007 và các văn bản hướng dẫn thi hành, bổ sung các quy định mới trên cơ sở nội luật hóa các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên và kinh nghiệm quốc tế trong lĩnh vực TTTP về dân sự.
(iii) Về các chính sách cơ bản: Hiện nay, đề xuất xây dựng Luật gồm 3 chính sách lớn:
- Xây dựng cơ sở pháp lý toàn diện, hiện đại tạo điều kiện thúc đẩy quan hệ hợp tác quốc tế về TTTP về dân sự giữa Việt Nam và nước ngoài (mở rộng tối đa hoạt động TTTP, áp dụng tương tự các quy định TTTP về dân sự với các hoạt động TTTP trong lĩnh vực hành chính, thực hiện TTTP không cần qua thủ tục xem xét áp dụng nguyên tắc có đi có lại trừ trường hợp đặc biệt...);
- Tạo cơ chế để từng bước xã hội hóa hoạt động tống đạt giấy tờ của nước ngoài (giao cho đơn vị cung cấp dịch vụ công như thừa phát lại hoặc bưu điện trực tiếp nhận hồ sơ tống đạt giấy tờ từ Cơ quan trung ương là Bộ Tư pháp mà không gửi qua Tòa án);
- Từng bước ứng dụng công nghệ thông tin, tin học hóa quy trình thực hiện TTTP giữa các cơ quan thực hiện, đơn giản hóa quy trình, hồ sơ ủy thác tư pháp.
Hội đồng đánh giá cao nỗ lực của cơ quan chủ trì trong xây dựng đề xuất và thống nhất về sự cần thiết ban hành Luật TTTP về dân sự, tính hợp hiến, hợp pháp, tính thống nhất của các chính sách theo đề xuất. Tuy nhiên, để tăng tính thuyết phục của đề xuất, Hội đồng đề nghị Cơ quan chủ trì tiếp tục hoàn thiện hồ sơ, phân tích rõ hơn tác động của các chính sách trên cơ sở định lượng để trình cấp có thẩm quyền đúng thời hạn luật định.
Phòng Tư pháp quốc tế và tương trợ tư pháp, Vụ Pháp luật quốc tế