1. Một số vấn đề chung về người chuyển giới
Khác với người đồng tính hay song tính, việc hiểu về người chuyển giới phải đề cập đến khái niệm bản dạng giới (gender identity). Người đồng tính, song tính liên quan đến khái niệm xu hướng tính dục, chỉ một người có tình cảm, nhu cầu yêu đương với một người cùng giới tính hay khác giới tính với mình. Trong khi đó, khái niệm bản dạng giới được hiểu là việc một người tự nhận mình mang một giới tính nào (có thể giống hoặc khác với giới tính sinh học khi được sinh ra). Có thể hiểu khái quát, nếu một người sinh ra và tự nhận mình mang giới tính giống với giới tính sinh học khi được sinh ra, có tình cảm, cảm xúc với người cùng giới tính với mình thì người đó là người đồng tính. Nếu người này có tình cảm với người khác giới tính với mình thì đó là người dị tính.
Tuy nhiên nếu người nói trên tự nhận mình mang giới tính khác với giới tính sinh học khi được sinh ra thì đó là người chuyển giới (transgender). Một điều rất quan trọng là không nhất thiết phải trải qua phẫu thuật chuyển giới thì mới được xem là người chuyển giới. Có hai dạng người chuyển giới là: người chuyển giới nam sang nữ (male to female) và người chuyển giới nữ sang nam (female to male). Ở góc độ xu hướng tính dục, có thể phân chia thành người chuyển giới đồng tính (ví dụ người chuyển giới từ nam sang nữ và chỉ yêu nữ giới), người chuyển giới song tính (ví dụ người chuyển giới từ nam sang nữ và có thể yêu cả nam giới và nữ giới) và người chuyển giới dị tính (ví dụ người chuyển giới từ nữ sang nam và chỉ yêu nữ giới).
Nghiên cứu trên thế giới cho thấy tỷ lệ người chuyển giới chiếm từ 0.1% đến 0.5% dân số. Một điều tra về giám sát một số hành vi thiểu số trong xã hội ở Massachusetts (Mỹ) cho thấy có khoảng 0.5% người trong độ tuổi từ 18-64 tự nhận mình là người chuyển giới. Gần đây, trong các cuộc điều tra dân số tại Mỹ và trên thế giới đã có câu hỏi nhằm xác định bản dạng giới và xu hướng tính dục. Số liệu ước tính mới nhất cho thấy có khoảng 0.3% dân số Mỹ là người chuyển giới. Việc thu thập số liệu về tỷ lệ người chuyển giới gặp nhiều khó khăn do sự kỳ thị xã hội khiến người chuyển giới không thể hiện hoặc công khai giới tính mong muốn của mình. Số liệu tại nhiều nước châu Âu ghi nhận tỷ lệ người phẫu thuật chuyển giới từ nam sang nữ cao gấp từ 2.5 lần đến 6 lần tỷ lệ người chuyển giới từ nữ sang nam. Điều này có nguyên nhân là do người chuyển giới từ nữ sang nam ít tìm đến các cơ sở phẫu thuật chuyển đổi giới tính hơn. Các yếu tố văn hóa, xã hội, quan niệm về vai trò giới và tình dục cũng như chi phí tiến hành phẫu thuật chuyển giới tính khiến những số liệu tại các cơ sở y tế không phản ánh đúng thực tế.
Trong xã hội, không phải ai cũng có nhận thức đúng đắn và đầy đủ về bản chất của người chuyển giới. Dưới đây xin tóm tắt một số nhận thức sai lầm về người chuyển giới đang tồn tại trong xã hội hiện nay:
- Người chuyển giới là những người có giới tính sinh học khác biệt so với những người dị tính bình thường khác. Đây hoàn toàn là quan điểm sai lầm. Thực chất người chuyển giới được sinh ra với một giới tính sinh học bình thường, hoàn chỉnh (phân biệt rõ là nam hay nữ) nhưng lại có cảm nhận và mong muốn giới tính của mình không trùng với giới tính sinh học đang có. Bên cạnh đó, người chuyển giới cũng cần được phân biệt với các trường hợp cần được phẫu thuật xác định giới tính. Những người cần phẫu thuật xác định giới tính thường được gọi là người liên giới tính (intersex: ví dụ vừa có dấu hiệu cơ quan sinh dục của nam nhưng cũng có dấu hiệu của nữ giới như có buồng trứng, dạ con hay có ngực giống như nữ giới/cơ quan sinh dục không rõ là nam hay nữ…). Như vậy, về bản chất, giới tính của những đối tượng này chưa rõ ràng, cần được phẫu thuật để xác định. Việc xác định loại này phải thông qua việc xét nghiệm nhiễm sắc thể giới tính tại các cơ quan y tế để xác định rõ giới tính. Điều này hoàn toàn khác so với người chuyển giới.
- Phải phẫu thuật chuyển giới thì mới được xem là người chuyển giới. Quan điểm này không hoàn toàn đúng. Thực ra, chỉ cần một người mong muốn, ý thức mình phải mang giới tính ngược lại so với giới tính sinh học của họ thì đã được xem là người chuyển giới. Tuy nhiên, nếu như pháp luật cho phép phẫu thuật chuyển đổi giới tính (đúng với mong muốn) thì họ phải thực hiện việc phẫu thuật mới được làm lại giấy tờ tùy thân, ví dụ như chứng minh nhân dân, đăng ký lại hộ tịch... Lúc này, họ được gọi với một khái niệm đầy đủ hơn là “người chuyển đổi giới tính” (transsexual). Có thể nhận thấy mặc dù người chuyển giới và chuyển đổi giới tính tồn tại ở mọi xã hội, mọi nơi trên thế giới nhưng những khái niệm này vẫn được hiểu một cách khá nhầm lẫn và gây lúng túng ngay cả với những người trong cuộc khi không thể xác định bản dạng giới của mình. Nhìn chung, “transgender” là một thuật ngữ có nội hàm rất rộng.
- Những trường hợp như nam giới thường hay giả/cải trang làm nữ giới hoặc ngược lại là người đồng tính. Quan điểm này cũng chưa chính xác. Trừ một số người cải trang thành người giới tính khác để thỏa mãn nhu cầu giải trí thì đa số những người này đều là người chuyển giới. Như đã nêu ở trên, vì họ mong muốn thành người có giới tính ngược lại nên họ đã cải trang như vậy (họ không phẫu thuật chuyển giới vì pháp luật chưa cho phép/không có điều kiện kinh tế).
2. Pháp luật thế giới về người chuyển giới
Phẫu thuật chuyển giới không phải chuyện lạ với nhiều nước trên thế giới, từ Mỹ, Canada, Serbia… ở phương Tây cho đến Thái Lan, Singapore, Philippines, Ấn Độ… ở phương Đông. Argentina vừa cho phép chuyển giới và thay đổi giới tính trên các giấy tờ liên quan từ ngày 3-10-2012. Hầu hết các nước cho phép chuyển giới không giới hạn cá nhân muốn chuyển giới bắt buộc phải có bộ phận sinh dục của giới tính mình không mong muốn. Ngoài Thái Lan là trung tâm chuyển giới số một thế giới, bất ngờ là vị trí số hai thuộc về đất nước Hồi giáo Iran. Hai mươi lăm năm về trước, lãnh đạo tối cao Iran - Ayatollah Khomeini đã ban hành luật cho chuyển giới và thay đổi giới tính trên giấy tờ liên quan. Hiện tại chính phủ Iran chi trả 50% chi phí chuyển giới. Tháng 6-2012, chính quyền tỉnh Alberta (Canada) đã khôi phục chi trả bảo hiểm y tế cho phẫu thuật chuyển giới đã bị ngưng ba năm trước. Tháng 9-2012, một thẩm phán bang Massachusetts (Mỹ) đã phán quyết cho một phạm nhân 63 tuổi phạm tội giết vợ được chuyển giới bằng tiền của Chính phủ. Chính quyền bang kháng cáo nhưng chưa có kết quả. Trang web Cơ quan An ninh xã hội của Mỹ đưa cụ thể thủ tục để người đã chuyển giới xin thay đổi giới tính trên hồ sơ an ninh xã hội: ngoài các giấy tờ khai báo nhân thân phải có thư của bác sĩ xác nhận đã thực hiện phẫu thuật chuyển giới cho người này. Trang web Sở Giao thông tỉnh Ontario (Canada) đăng cụ thể thủ tục để người chuyển giới xin thay đổi giới tính trong giấy phép lái xe, cũng yêu cầu có thư của bác sĩ xác nhận đã phẫu thuật chuyển giới. Xu hướng trên thế giới cho thấy, việc phẫu thuật chuyển đổi giới tính cho người chuyển giới (và cả người liên giới tính) sẽ được thực hiện miễn phí. Thực tế, tại các nước trên thế giới, không có sự phân biệt giữa người chuyển giới và liên giới tính trong việc phẫu thuật về giới tính. Điều này cũng thể hiện được vấn đề: khi tiến đến một xã hội đa dạng trong bản dạng giới thì sự phân biệt không còn nhiều ý nghĩa nữa, mọi người đều có quyền được Nhà nước bảo hộ.
Theo quy trình ở đa số quốc gia cho phép phẫu thuật chuyển đổi giới tính, trước khi phẫu thuật cần trải qua kiểm tra cuộc sống thực (Real Life Test) để xem có thực sự phù hợp để tiến hành phẫu thuật chuyển đổi giới tính và có xác nhận của bác sĩ tâm lý. Có thể xem quy trình phẫu thuật chuyển đổi giới tính tại Hà Lan sau đây:
Tại Hà Lan, quá trình phẫu thuật chuyển đổi giới tính là một chuỗi điều trị tâm lý – nội tiết – phẫu thuật, trong đó phẫu thuật chỉ là một mắt xích. Mắt xích quan trọng nhất là nội tiết trị liệu vì nội tiết tố giúp cho các thay đổi thuận lợi về tâm lý và cơ thể trước khi phẫu thuật, và nội tiết tố cần được duy trì cả đời, trước lẫn sau khi phẫu thuật.
- Giai đoạn sáu tháng “thử việc”: trong sáu tháng trắc nghiệm tâm lý, họ phải ăn mặc như nữ (nếu là người chuyển giới từ nam sang nữ) và như nam (nếu là người chuyển giới từ nữ sang nam). Sau khi nghe bác sĩ tâm lý giảng giải về mọi khó khăn có thể sẽ gặp (mất gia đình, mất bạn, mất việc và bị các tác dụng phụ của nội tiết tố giới tính) thì khoảng 40% bệnh nhân bỏ cuộc.
- Trong giai đoạn sống thử hai năm, họ sẽ được điều trị bằng nội tiết tố giới tính. Nội tiết tố sẽ giúp cơ thể họ thay đổi. Tuy nhiên, có những cơ quan không thay đổi được như dương vật không thể ngắn lại, dù âm vật lại có thể dài ra thêm 3,5 – 6 cm sau một năm điều trị; hay bộ ngực phụ nữ không thể nhỏ bớt dù vú đàn ông to ra được. Ở người chuyển giới từ nam thành nữ, lông cơ thể giảm bớt rõ rệt nhưng râu giảm ít hơn. Testosterone giúp lông trên cơ thể người chuyển giới từ nữ thành nam phát triển nhiều hơn sau một năm. Tinh hoàn thường giảm 25% thể tích sau một năm điều trị. Sự phân bố mỡ của cơ thể cũng thay đổi dưới tác động của nội tiết tố nữ. Tuy nhiên đối với người chuyển giới từ nữ thành nam thì nội tiết tố nam lại không làm giảm được lượng mỡ cơ thể. Ngoài ra, nội tiết tố sinh dục không làm thay đổi bộ xương. Testosterone làm kinh nguyệt ngưng sớm ngay sau khi điều trị, đồng thời giúp giọng nói của người chuyển giới từ nữ thành nam trở nên “vỡ giọng”, trầm hẳn sau ba tháng dùng thuốc, nhưng estrogene lại không thể giúp giọng của người chuyển giới từ nam thành nữ trở nên thanh tao được. Những người này cần có các bài tập về giọng nói.
- Giai đoạn phẫu thuật: sau hai năm dùng nội tiết tố, khi các cơ quan đã thay đổi tới giới hạn, một Hội đồng y khoa với các chuyên viên nội tiết, tâm lý, phẫu thuật sẽ nghiên cứu kỹ lưỡng từng hồ sơ một. Bệnh nhân nào đủ điều kiện thì họ sẽ chuyển qua giai đoạn 3: phẫu thuật cắt bỏ bộ sinh dục cũ và tạo bộ sinh dục mới.
Đối với người chuyển giới từ nam thành nữ, phẫu thuật đơn giản và dễ thành công hơn. Bác sĩ sẽ cắt bỏ hai tinh hoàn, cắt bỏ dương vật nhưng giữ lại da. Da này sẽ được khâu lộn lại để tạo thành ống âm đạo. Phẫu thuật kéo dài vài giờ. Ngực bệnh nhân sẽ được “nâng cấp” bằng túi ngực giả. Đối với người chuyển giới từ nữ thành nam thì phức tạp hơn rất nhiều. Trước hết là cắt bỏ bộ ngực nữ, tạo hình lại núm vú đàn ông. Kế tiếp bệnh nhân sẽ được cắt bỏ tử cung và buồng trứng. Sáu tháng sau, họ sẽ được tạo một ống niệu đạo mới từ miệng niệu đạo cũ ra tới khớp mu và khâu bít âm đạo. Hai tinh hoàn nhựa giả được nhét vào chỗ trước đây là môi lớn. Sáu tháng sau nữa, họ sẽ được tạo dương vật mới: đây là khâu khó nhất, kéo dài 8 – 10 tiếng. Có nhiều nơi để lấy da cuộn thành dương vật: cẳng tay, cánh tay, bụng, mặt ngoài đùi, cẳng chân; trong đó nơi thường được chọn là da cẳng tay. Da cẳng tay được cắt rời, cuộn lại thành hình dương vật, có ống tiểu bên trong, rồi đem nối xuống dưới. Nếu ống da sống tốt, để dương vật cương lên xuống được, sáu tháng đến một năm sau sẽ mổ lần nữa, nhét thể hang nhân tạo vào trong. Khi cần, ấn một cái nút nhỏ giấu trong bìu thì dương vật sẽ từ từ cương lên. “Xong việc” thì lại nhấn nút này, dương vật sẽ “thu hồi” lại.
Trong quãng thời gian hai – ba năm phẫu thuật, và sau khi đã được mổ hoàn tất, người chuyển đổi giới tính vẫn phải tiếp tục dùng nội tiết tố và được bác sĩ tâm lý theo dõi mãi mãi.
Một điều cần lưu ý rằng không phải người chuyển giới khi được công nhận thì sẽ đương nhiên có quyền kết hôn. Ở các quốc gia thừa nhận quyền phẫu thuật của người chuyển giới vẫn chưa cho phép họ sau khi phẫu thuật được kết hôn như những người dị tính. Tuy nhiên, trong năm 2013, một người chuyển giới Hồng Kông – Trung Quốc (từ nam sang nữ) đã nộp đơn kiện lên Tòa án của nước này và Tòa án đã cho phép người này được kết hôn với bạn trai của mình. Trong trường hợp này, mặc dù pháp luật Hồng Kông chưa cho phép người chuyển giới được kết hôn nhưng Tòa án đã tạo ra một ngoại lệ lịch sử tại quốc gia này.
Tại các quốc gia trên thế giới cũng có những chính sách nhằm giải quyết các khó khăn của người chuyển giới trong việc hòa nhập xã hội. Đầu năm 2010, Ý bắt đầu xây nhà tù dành cho các tù nhân chuyển giới đầu tiên trên thế giới tại Pozzale, gần Thành phố Tuscan, tỉnh Florence. Các nhóm nhân quyền tại Ý đã rất hoan nghênh, cho rằng đây là sự ủng hộ về mặt tâm lý đối với tù nhân chuyển giới. Hiện Ý có khoảng 60 tù nhân dạng này. Họ chỉ được giam tại các nhà tù nữ và thường được cách ly vì lý do an toàn. Năm 2008, Trường Trung học Kampang (Thái Lan) đã xây một kiểu nhà vệ sinh công cộng dành cho người chuyển giới, đặt ở giữa khu vực toilet nam và toilet nữ. Năm 2005, thị trấn Nova Igaucu (Brazil), một thị trấn có 28.000 người đồng tính, đã bắt buộc các trung tâm thương mại phải có khu vực vệ sinh riêng cho người chuyển giới. Theo một khảo sát được thực hiện trong năm 2013 tại Thái Lan, khi được hỏi việc chấp nhận một người bạn hay đồng nghiệp là người chuyển giới thì có 88,49% người được hỏi chấp nhận miễn rằng đó là một người tốt và không gây ra thiệt hại nào; có 8,79% người được hỏi phản đối mạnh mẽ sự hiện diện của người chuyển giới trong môi trường làm việc vì đó là điều bất thường. Khi được hỏi có chấp nhận một thành viên gia đình phẫu thuật chuyển đổi giới tính hay không, có 77,56% người được hỏi trả lời có vì mỗi người không thể chọn cách chúng ta được sinh ra; 8,7% người được hỏi phản đối vì cho rằng đó là điều không tự nhiên...
Như vậy, đến nay có thể thống kê sơ bộ tình hình các quốc gia thừa nhận và cho phép phẫu thuật chuyển giới đối với người chuyển giới như sau: Trung Quốc (2003), Đức (1981), Ý (1982), Nhật Bản (2004), Hà Lan (1985), New Zealand (1995), Panama (1975), Romania (1996), Nam Phi (2003), Tây Ban Nha (2006), Thụy Điển (1972), Thổ Nhĩ Kỳ (1988), Vương quốc Anh (2004), Lithuana, Serbia, Argentina (2012), Bồ Đào Nha (2011), Urugoay (2009), Malaysia, Thái Lan, Singapore, Philippines, Ấn Độ, Hồng Kông – Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc (2012) và một số bang, vùng của Úc, Canada, Mỹ...
Xu hướng công nhận người chuyển giới trên thế giới có những sự biến chuyển rõ nét. Theo đó, các quốc gia đang đấu tranh cho người chuyển giới được phép đổi lại giấy tờ theo giới tính mong muốn mà không phải trải qua phẫu thuật chuyển đổi giới tính. Có thể kể đến một số nước đã công nhận điều này thời gian gần đây như: Argentina, Hàn Quốc, Canada, Đài Loan... Xu hướng này thể hiện sự phát triển cao nhất trong việc bảo vệ và bảo đảm quyền lợi cho người chuyển giới. Khi đó, trong Giấy khai sinh sẽ có thêm một mục là người chuyển giới.
Trương Hồng Quang
Nghiên cứu viên, Viện Khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp
[1] Gender identity refers to “one’s sense of oneself as male, female, or transgender” (American Psychological Association, 2006). When one’s gender identity and biological sex are not congruent, the individual may identify as transsexual or as another transgender category (cf. Gainor, 2000). Xem: The Guidelines for Psychological Practice with Lesbian, Gay, and Bisexual Clients, adopted by the APA Council of Representatives, February 18-20, 2011. The Guidelines are available on the APA website at http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/guidelines.aspx
[2] Xem: Trương Hồng Quang, Người chuyển giới tại Việt Nam dưới góc nhìn pháp lý, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 21, tháng 11-2013.
[3] Có thể hiểu đơn giản là một cô gái đồng tính ở trong cơ thể một chàng trai.
[4] Có thể hiểu đơn giản là một cô gái song tính ở trong cơ thể một chàng trai.
[5] Có thể hiểu đơn giản là một chàng trai dị tính ở trong cơ thể một cô gái.
[6] Xem: Viện Nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường (iSEE), Phạm Quỳnh Phương, Lê Quang Bình, Mai Thanh Tú, Người chuyển giới ở Việt Nam - Những vấn đề thực tiễn và pháp lý, Hà Nội, 2012, tr. 9.
[7] Xem: Viện iSEE, Phạm Quỳnh Phương, Lê Quang Bình, Mai Thanh Tú, tlđd, tr. 9.
[8] Xem: Viện iSEE, Phạm Quỳnh Phương, Lê Quang Bình, Mai Thanh Tú, tlđd, tr. 9.
[9] Xem: Viện iSEE, Phạm Quỳnh Phương, Lê Quang Bình, Mai Thanh Tú, tlđd, tr. 9.
[10] Xem: Viện iSEE, Phạm Quỳnh Phương, Lê Quang Bình, Mai Thanh Tú, tlđd, tr. 9.
[11] Ví dụ như trường hợp của anh Phạm Văn Hiệp ở tỉnh Bình Phước phẫu thuật xác định lại giới tính là nữ thời gian qua thực chất là người liên giới tính (có cả dấu hiệu của nam và nữ) chứ không phải người chuyển giới.
[12] Giới ở đây được hiểu là giới tính. Giới tính sinh học là giới tính khi được sinh ra của một người. Còn giới tính có thể còn bao gồm giới tính mà người đó mong muốn, hướng đến (có thể khác so với giới tính sinh học khi được sinh ra).
[13] Stuckey, J, Spirit possession and the golddes Ishtar in ancient Mesopotamia, Matri Focus, 2008, 8(1).
[14] Chambers, L, Unprincipled exclusions: Feminist Theory, transgender jurisprufdence, and Kimberly Nixon, Canadian Journal off Woman and the Law, 2007, 19, 305-334.
[15] Xem: Thanh Mận, Bi kịch của người chuyển giới - Bài 3: Luật có nên xem xét?,
http://phapluattp.vn/2012101611033532p1060c1105/bi-kich-cua-nguoi-chuyen-gioi-bai-3-luat-co-nen-xem-xet.htm, ngày 17-10-2012.
[16] Ví dụ như tại Canada đã có 8/10 tỉnh miễn phí chi phí phẫu thuật chuyển đổi giới tính cho người chuyển giới, nguồn:
http://www2.macleans.ca/2013/06/12/nova-scotia-government-to-cover-cost-of-gender-reassignment-surgeries/, truy cập ngày 1-10-2013.
[17] Xem: http://www.ohrc.on.ca/en/gender-identity-and-gender-expression-brochure; Xem những việc mà một người muốn đổi giới tính trên giấy tờ do Chính phủ cấp phải làm tại tỉnh Ontario (Canada) tại: http://www.ontario.ca/government/changing-your-sex-designation-your-birth-registration-and-birth-certificate, truy cập ngày 1-10-2013.
[18] Xem quy trình kiểm tra của tỉnh Alberta (Canada) khi người chuyển giới muốn được phẫu thuật: http://www.servicealberta.ca/1692.cfm, truy cập ngày 1-10-2013.
[19] Xem:
http://www.ohsawa.com.vn/index.php?option=com_k2&view=item&id=1780:chuy%E1%BB%83n-gi%E1%BB%9Bi-t%C3%ADnh-khoa-h%E1%BB%8Dc-v%C3%A0-th%E1%BB%B1c-t%E1%BA%BF&Itemid=57, truy cập ngày 1-1-2014.
[20] Xem: Người chuyển giới ở tù: phòng nam hay phòng nữ?, http://danviet.vn/phap-luat/nguoi-chuyen-gioi-o-tu-phong-nam-hay-phong-nu/52213p1c33.htm, ngày 1-8-2011.
[22] Xem: ILGA, LGBT world legal wrap up survey, 2006, tr. 7, nguồn:
http://www.stonewall.org.uk/documents/world_legal_wrap_up_survey__november2006_1.pdf; Human Rights Watch, Controlling Bodies, Denying Identities, Human Rights Violations againts Trans People in the Netherlands, 2011, tr. 59-60.
[23] Xem: Michael Warren, Argentina passes law that allows people to change their gender more easily, http://news.nationalpost.com/2012/05/10/argentina-passes-law-that-allows-people-to-change-their-gender-at-will/, ngày 10-5-2012.
[24] Xem: Genital surgery no longer required for transgenders to change legal gender status: Korean court, http://www.fridae.asia/newsfeatures/2013/03/18/12269.genital-surgery-no-longer-required-for-transgenders-to-change-legal-gender-status-korean-court, ngày 18-3-2013.
[25] Xem quyết định về vấn đề này của Tòa về Nhân Quyền của tỉnh Ontario (Canada):
http://www.cbc.ca/news/canada/toronto/story/2012/04/19/surgery-sex-change-tribunal547.html, truy cập ngày 1-10-2013.
[26] Xem: Đài Loan - người chuyển giới được phép lựa chọn giới tính cho mình, http://motthegioi.vn/cau-vong-luc-sac/dai-loan-nguoi-chuyen-gioi-duoc-phep-lua-chon-gioi-tinh-cho-minh-29954.html, ngày 10-12-2013.