Sau 15 năm đàm phán căng thẳng, Trung Quốc chính thức trở thành thành viên thứ 143 của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào ngày 11/12/2001. Kể từ khi gia nhập tổ chức thương mại lớn nhất thế giới này, đầu tư và thương mại của Trung Quốc đã có sự tăng trưởng vượt bậc. Trong giai đoạn 2001-2005, tốc độ tăng GDP bình quân mỗi năm đạt 9,5% (năm 2006 ước đạt 10,5%). Tính theo USD, GDP của Trung Quốc đã tăng gấp đôi, từ 1.325 tỷ USD năm 2001 lên 2.235 tỷ USD năm 2005. Trước đây, Trung Quốc là nền kinh tế lớn thứ 6 thế giới, sau 5 năm kể từ khi gia nhập WTO, Trung Quốc đã đứng hàng thứ ba. Trung Quốc cũng đã trở thành nước thu hút đầu tư nước ngoài lớn nhất thế giới.
Trong lĩnh vực pháp luật, việc gia nhập WTO đã tác động lớn đến hệ thống pháp luật và thể chế của Trung Quốc. Để thực hiện các cam kết của WTO, Trung Quốc đã tiến hành một đợt rà soát pháp luật toàn diện. Hàng nghìn văn bản pháp luật, giải thích pháp luật của toà án có liên quan tới WTO đã được đối chiếu, rà soát với các cam kết của WTO. Trung Quốc cũng đã ban hành rất nhiều luật có liên quan tới thương mại như các luật có liên quan tới công ty, phá sản, ngân hàng, thể chế tài chính. Bên cạnh đó, hệ thống tư pháp và bổ trợ tư pháp của Trung Quốc cũng đã được cải tổ theo xu hướng hiện đại. Số lượng cán bộ pháp luật ở Trung Quốc cũng tăng nhanh trong thời gian vừa qua đặc biệt là luật sư. Số lượng luật sư của Trung Quốc dự kiến sẽ tăng lên khoảng 200.000 vào năm 2010 so với 175.000 vào năm 1999.
Để có cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn về tác động của việc gia nhập WTO đối với hệ thống pháp luật và tư pháp Trung Quốc, bài viết dưới đây xin trình bày về những cam kết chính của Trung Quốc đối với WTO, trên cơ sở đó sẽ đưa ra những đánh giá và bình luận về tác động của việc gia nhập WTO đối với hệ thống pháp luật và tư pháp của Trung Quốc. Những kinh nghiệm của Trung Quốc sau 5 năm thực hiện cam kết gia nhập WTO sẽ là bài học quý báu cho quá trình thực hiện các cam kết gia nhập WTO của Việt Nam.
I. Cam kết của Trung Quốc với WTO
WTO là hệ thống thương mại đa biên nhằm nâng cao sự thịnh vượng của các quốc gia thành viên thông qua việc cắt giảm các hạn chế của Chính phủ đối với thương mại. Các nghĩa vụ trong WTO bao trùm lên các lĩnh vực thương mại hàng hoá, thương mại dịch vụ, đầu tư, sở hữu trí tuệ, minh bạch hoá và quyền khiếu kiện với 2 nghĩa vụ chính: (a) nghĩa vụ tiếp cận thị trường (các nước thành viên cam kết mở cửa thị trường trong nước cho các hàng hoá và dịch vụ cụ thể của các nước thành viên khác) (b) nghĩa vụ quy tắc, là những quy tắc của WTO để điều hành các hoạt động thương mại quốc tế. Các cam kết về tiếp cận thị trường ở các nước thành viên có thể khác nhau và được đàm phán nhưng quy tắc ứng xử của WTO là thống nhất và việc thay đổi nó không hề dễ dàng. Các quy tắc của WTO khá rộng không chỉ bao trùm lên các biện pháp biên giới ví dụ như thuế quan và hạn chế nhập khẩu mà còn bao gồm các biện pháp nội địa ảnh hưởng tới thương mại ví dụ như thuế và quy định nội địa, tiêu chuẩn về kỹ thuật và sức khoẻ, trợ cấp chính phủ, yêu cầu về đầu tư và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Việc thực thi các nghĩa vụ WTO sẽ được đảm bảo thực thi thông qua cơ quan giải quyết tranh chấp của WTO. Cơ quan này có thẩm quyền bắt buộc và quyết định của cơ quan này có giá trị ràng buộc đối với các bên. Nếu bên thua kiện không thực hiện các phán quyết của cơ quan giải quyết tranh chấp WTO, thì WTO cho phép được áp dụng các biện pháp trừng phạt thương mại. WTO cũng yêu cầu các nước thành viên phải thông báo các hoạt động thương mại và rà soát thương mại định kỳ.
Là một nước đàm phán gia nhập, Trung Quốc có nghĩa vụ thực hiện các cam kết về tiếp cận thị trường và tuân thủ các quy định của WTO. Phạm vi và mức độ cam kết tiếp cận thị trường của Trung Quốc khá rộng và được cho là cam kết cao nhất trong lịch sử WTO. Đối với thương mại hàng hoá, Trung Quốc đã cam kết cắt giảm hàng rào thuế quan ở mức mà rất ít nước có thể thực hiện được. Đối với thương mại dịch vụ, các cam kết của Trung Quốc còn rộng hơn so với các cam kết mà một số nhóm nước trong đó có các nước phát triển đưa ra trong vòng đàm phán Uruguay. Mức độ tự do hoá thương mại ở Trung Quốc được cho là đáng khích lệ trong điều kiện Trung Quốc là một nước đang phát triển. Có thể nói rằng các cam kết của Trung Quốc đối với WTO được chia thành 2 loại chính. Loại thứ nhất là các nghĩa vụ vượt quá yêu cầu của các quy định chung của WTO. Các nghĩa vụ này được gọi là WTO cộng. Các nghĩa vụ WTO cộng liên quan tới các điều kiện về kinh tế thị trường, đầu tư nước ngoài và quản lý trong nước. Loại thứ hai liên quan tới vấn đề về đối xử của các quốc gia khác với hàng xuất khẩu của Trung Quốc. Các quy định theo loại này cho phép các thành viên nhập khẩu loại bỏ các nguyên tắc tiêu chuẩn của WTO để sử dụng các biện pháp thương mại như phá giá, chống trợ cấp và tự vệ đối với các hàng hoá của Trung Quốc trên cơ sở có sự phân biệt đối xử. Trong khi một số quy định có thời hạn bãi bỏ thì một số quy định lại tồn tại vĩnh viễn. Bên cạnh đó, Trung Quốc đã đồng ý không nhận các ưu đãi về đối xử đặc biệt và khác biệt đối với các nước đang phát triển theo Hiệp định của WTO. Tất cả các cam kết về thị trường và các nghĩa vụ theo quy định của WTO của Trung Quốc được đảm bảo thực thi thông qua cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO.
Để đảm bảo việc thực hiện các cam kết mở rộng của Trung Quốc, một cơ chế rà soát định kỳ đã được thiết lập nhằm đảm bảo sự tuân thủ các cam kết của Trung Quốc. Theo cơ chế này, thực tiễn áp dụng của Trung Quốc cũng là đối tượng để các quốc gia thành viên rà soát hàng năm trong thời gian 8 năm kể từ sau khi gia nhập và rà soát lần cuối sau 10 năm. Cơ chế rà soát định kỳ hoàn toàn tách biệt với rà soát chính sách thương mại thường xuyên do WTO thực hiện đối với các nước thành viên.
Tóm lại, Trung Quốc phải thực hiện các nghĩa vụ cao hơn nhiều so với bất kỳ thành viên nào của WTO. Nghị định thư gia nhập WTO của Trung Quốc là điều ước quốc tế đầu tiên có những điều khoản phân biệt đối xử. Nhưng tại sao mà Chính phủ Trung Quốc lại chấp nhận thực hiện các nghĩa vụ nặng nề này trong hoàn cảnh Trung Quốc vẫn đang được hưởng thuế MFN của WTO đối với hầu hết các đối tác thương mại chính. Hơn thế nữa, quy chế thành viên WTO cũng sẽ không mang lại khả năng tiếp cận thị trường nhiều hơn cho hàng xuất khẩu của Trung Quốc? Động cơ của các nhà lãnh đạo Trung Quốc khi đưa ra quyết định như vậy vẫn còn là ẩn số nhưng một điều rõ ràng rằng chính phủ Trung Quốc đang muốn khai thác nguồn lực bên ngoài, sự gia tăng cạnh tranh của các nhà đầu tư nước ngoài khi cam kết về mở cửa thị trường được nới rộng. Đồng thời các quy tắc đa phương của WTO sẽ giúp cho việc chuyển dịch trong khu vực kinh tế nhà nước của nền kinh tế. Để đạt được mục tiêu chiến lược này, Chính phủ Trung Quốc đã sẵn sàng chấp nhận sự đối xử phân biệt và không công bằng như là cái giá của việc gia nhập. Nói một cách khác, việc gia nhập WTO là quyết định mang tính chiến lược của các nhà lãnh đạo Trung Quốc nhằm tự do hóa hơn nữa nền kinh tế của Trung Quốc. Tăng trưởng nhảy vọt trong thương mại và đầu tư kể từ khi gia nhập chính là kết quả trực tiếp của quá trình tự do hóa này.
II. Tác động của việc gia nhập WTO đối với hệ thống pháp luật và tư pháp của Trung Quốc
2.1. Tác động đến Hiến pháp
WTO là tổ chức quốc tế đầu tiên có thẩm quyền can thiệp vào các chính sách nội địa của các nước thành viên mà Trung Quốc gia nhập. WTO cũng là tổ chức quốc tế đầu tiên mà Trung Quốc gia nhập có cơ chế giải quyết tranh chấp ràng buộc với tất cả các nước thành viên. Vì thế, việc gia nhập WTO tạo ra rất nhiều thách thức mới cho hệ thống pháp luật của Trung Quốc. Một trong những vấn đề đầu tiên mà hệ thống pháp luật Trung Quốc gặp phải là vị trí pháp lý của các Hiệp định WTO đối với pháp luật trong nước. Hiến pháp Trung Quốc không đề cập tới vị trí của điều ước quốc tế trong hệ thống pháp luật Trung Quốc. Câu hỏi được đặt ra là các Hiệp định của WTO có được áp dụng trực tiếp ở Trung Quốc mà không cần phải chuyển hoá hay không? Trước khi gia nhập WTO vấn đề này cũng không được chú ý lắm do Trung Quốc chưa bao giờ phải đối mặt với nhiều nghĩa vụ như trong WTO. Sau rất nhiều tranh luận khoa học, cuối cùng cũng đi đến một một thống nhất là các Hiệp định WTO không được áp dụng trực tiếp theo luật Trung Quốc mà thay vào đó là các quy định của Hiệp định được chuyển hóa vào pháp luật trong nước. Mặc dù các Hiệp định của WTO không có hiệu lực áp dụng trực tiếp theo pháp luật của Trung Quốc nhưng Trung Quốc cũng vẫn bị ràng buộc bởi các nghĩa vụ với WTO giống như pháp luật quốc tế. Nếu Trung Quốc không thực thi các nghĩa vụ này thì có thể dẫn đến những trừng phạt theo luật của WTO mà không cần quan tâm tới vị trí của các nghĩa vụ WTO theo pháp luật trong nước.
Đối với hệ thống văn bản pháp luật mà đầu tiên là Hiến pháp, việc gia nhập WTO cũng đã ảnh hưởng đến Hiến pháp do các nghĩa vụ WTO cộng mà Trung Quốc cam kết có một số nghĩa vụ tác động đến các khía cạnh cơ bản của nền kinh tế. Những cam kết của Chính phủ bao gồm: (a) để thị trường điều chỉnh giá của hàng hoá và dịch vụ trừ trường hợp danh mục một số hàng hoá cụ thể [1]; (b) cho phép trong vòng 3 năm kể từ khi gia nhập, tất cả công ty bao gồm cá nhân và pháp nhân nước ngoài đầu tư hoặc đăng ký ở Trung Quốc được tham gia hoạt động xuất khẩu và nhập khẩu và hạn chế hoạt động kinh doanh của nhà nước đối với danh mục cụ thể [2]; (c) không ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới các quyết định thương mại của các doanh nghiệp nhà nước (SOEs) trừ những trường hợp phù hợp với các Hiệp định của WTO. Tất cả các cam kết đều đòi hỏi Chính phủ Trung Quốc phải duy trì các điều kiện cần thiết cho việc phát triển nền kinh tế thị trường.
Cam kết nền kinh tế thị trường vượt ra ngoài khuôn khổ pháp luật trong nước của Trung Quốc. Hiến pháp Trung Quốc quy định nhà nước Trung Quốc tiến hành quản lý kinh tế theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Khái niệm này về mặt pháp lý chưa xác định cụ thể. Tuy nhiên có thể thấy rằng các yếu tố của nền kinh tế thị trường gần như là vắng mặt khi nhà nước can thiệp, hoạt động định giá và hầu hết việc quản lý giá đã bị dỡ bỏ trước khi Trung Quốc gia nhập WTO. Chính việc gia nhập WTO đã giúp cho Chính phủ Trung Quốc hạn chế can thiệp vào xây dựng giá. Cũng chính việc gia nhập WTO cũng giúp cho Trung Quốc chấm dứt việc quản lý trực tiếp đối với các hoạt động ngoại thương. Mặc dù vào thời điểm gia nhập, hệ thống ngoại thương của Trung Quốc đã được phân cấp, chính phủ chỉ nắm giữ quyền phân phối quyền thực hiện hoạt động xuất khẩu và nhập khẩu. Trung Quốc cuối cùng cũng đã bỏ việc kế hoạch hoá trung ương khi chính phủ thực hiện thực thi các cam kết của WTO nhằm tự do hoá quyền thương mại trong vòng 3 năm kể từ khi gia nhập. Đối với các doanh nghiệp nhà nước đang tiếp tục độc quyền trong một số lĩnh vực chủ yếu của nền kinh tế, Hiến pháp chỉ công nhận quyền quản lý tự chủ theo quy định của pháp luật. Tuy nhiên các cam kết của WTO buộc Chính phủ không được can thiệp vào việc quản lý của bất kỳ doanh nghiệp nhà nước nào. Mặc dù trên thực tế để kiểm tra việc thực hiện các cam kết của Trung Quốc là rất khó nhưng dù sao chính phủ cũng đã bị ràng buộc về mặt pháp lý. Điều này trước đây chưa từng đề cập trong pháp luật Trung Quốc. Tóm lại với cam kết về nền kinh tế thị trường Hiến pháp và một số các văn bản pháp luật trong nước của Trung Quốc đã phải sửa đổi và bổ sung nhằm đảm bảo sự phù hợp với cam kết.
2.2. Tác động đến các văn bản pháp luật về thương mại
a) Tác động đến các văn bản pháp luật về thương mại quốc tế
Nhằm tự do hoá chế độ thương mại quốc tế và có được chế độ phù hợp với yêu cầu của WTO, Trung Quốc cam kết cắt giảm hàng rào thuế quan và phi thuế quan trong lĩnh vực thương mại hàng hoá, mở rộng một số lĩnh vực dịch vụ quan trọng nhất cho nhà đầu tư nước ngoài. Về mặt thể chế, chính phủ Trung Quốc đã chuyển dịch dần từ việc quản lý trực tiếp đối với thương mại sang vai trò của người điều chỉnh. Trên phương diện pháp lý, những luật chính điều chỉnh hoạt động thương mại quốc tế bao gồm luật ngoại thương, luật hải quan, luật và các quy định về tiêu chuẩn sức khoẻ và kỹ thuật, sở hữu trí tuệ và thủ tục hành chính đều được sửa đổi để đảm bảo sự phù hợp với yêu cầu của WTO. Kết quả là, Trung Quốc hiện nay đang duy trì một chế độ ngoại thương tự do hơn so với một số nước đang phát triển khác. Ngoài ra, để bảo hộ nền sản xuất trong nước, Trung Quốc đã thực hiện nhiều biện pháp trừng phạt thương mại và các biện pháp phi thuế quan khác trong thương mại.
Luật Ngoại thương năm 1994 được sửa đổi, bổ sung năm 2004 được coi là bước phát triển quan trọng nhất làm thay đổi chế độ thương mại quốc tế của Trung Quốc. Trung Quốc cam kết cho phép tất cả các doanh nghiệp trong và ngoài nước tham gia vào hoạt động mua bán hàng hoá quốc tế trừ danh mục một số mặt hàng cụ thể là đối tượng của kinh doanh nhà nước trong vòng 3 năm kể từ khi gia nhập. Luật sửa đổi nhằm thực thi các cam kết có hiệu lực vào ngày 01/07/2004, 6 tháng trước lộ trình. Việc sửa đổi này đã thay thế hệ thống cấp phép bằng hệ thống đăng ký khi thực hiện các hoạt động ngoại thương ở Trung Quốc. Theo hệ thống mới, bất kỳ cá nhân hay thể nhân trong nước hay nước ngoài muốn tham gia vào hoạt động xuất nhập khẩu hàng hoá hoặc công nghệ ở Trung Quốc chỉ phải hoàn tất các thủ tục đăng ký nhất định với Bộ Thương mại Trung Quốc. Tài liệu đăng ký chủ yếu nhằm mục đích xác nhận và Bộ Thương mại Trung Quốc phải hoàn tất thủ tục đăng ký trong vòng năm ngày kể từ khi nhận được đầy đủ giấy tờ đăng ký. Có thể nói hệ thống thương mại này là một ví dụ của việc chuyển đổi vai trò của Chính phủ trong nền kinh tế Trung Quốc - Chính phủ chuyển từ vai trò người điều hành trực tiếp các hoạt động ngoại thương sang vai trò người điều chỉnh hệ thống thương mại dựa trên cơ sở thị trường. Việc tự do hoá quyền thương mại gắn liền với lĩnh vực phân phối nội địa của doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. (Xin xem thêm phần dưới)
b) Tác động đến các văn bản pháp luật về thuế quan, hạn ngạch và thương mại nhà nước
Theo cam kết về tiếp cận thị trường với WTO, Trung Quốc chịu mức thuế ràng buộc rất thấp. Năm 2005, tỷ lệ MFN trung bình cho nhập khẩu được áp dụng là 9,7% so với mức 39,5% vào năm 1994. Đối với xuất khẩu, Trung Quốc cam kết sẽ giảm thuế xuất khẩu trừ một số hàng hoá cụ thể. Hàng rào phi thuế quan cũng được giảm bớt. Trước khi gia nhập WTO, Trung Quốc đã duy trì việc hạn chế số lượng chủ yếu sử dụng hạn ngạch, cấp phép, và hoạt động thương mại nhà nước. Sau khi gia nhập, Trung Quốc đã xoá bỏ hạn ngạch nhập khẩu, giảm các dòng thuế là đối tượng của cấp phép đến một nửa. Trong khi mức độ hoạt động thương mại nhà nước không có nhiều thay đổi nhưng hoạt động của họ trở nên minh bạch hơn. Hàng hoá là đối tượng của kinh doanh nhà nước đã được liệt kê trong nghị định thư gia nhập và việc sửa đổi danh mục hàng hoá cũng như các doanh nghiệp được quyền kinh doanh những mặt hàng đó được Bộ Thương mại đăng tải công khai và thông báo cho WTO.
c) Tác động đến các văn bản pháp luật về tiêu chuẩn kỹ thuật và sức khỏe
Các hàng rào phi thuế quan mà Trung Quốc thường xuyên sử dụng là các tiêu chuẩn kỹ thuật và sức khoẻ đối với hàng hoá xuất nhập khẩu. Tiêu chuẩn kỹ thuật được tạo ra nhằm mục đích đảm bảo chất lượng và độ an toàn của sản phẩm hoặc bảo vệ con người, động thực vật hoặc môi trường. Tuy nhiên các tiêu chuẩn kỹ thuật này lại tạo ra hàng rào thương mại nhằm hạn chế việc nhập khẩu hoặc xuất khẩu do chúng được áp dụng tuỳ tiện và phân biệt đối xử. Vì lý do này mà WTO yêu cầu các quy định về kỹ thuật và sức khỏe trong nước không được tạo ra những hạn chế thương mại, nhằm đảm bảo mục tiêu chính đáng và không được áp dụng với cách thức có thể dẫn đến sự tuỳ tiện và phân biệt đối xử giữa các nước. Các thành viên WTO có nghĩa vụ sử dụng các tiêu chuẩn quốc tế hiện có và liên quan làm cơ sở cho các tiêu chuẩn của quốc gia mình. Các quy định về tiêu chuẩn cụ thể được quy định tại Hiệp định của WTO về hàng rào kỹ thuật trong thương mại (TBT) và việc áp dụng các biện pháp vệ sinh dịch tễ (SPS).
Sau khi gia nhập, Trung Quốc đã sửa đổi một số luật và quy định liên quan nhằm đảm bảo sự phù hợp với WTO và cơ cấu lại các cơ quan trung ương chịu trách nhiệm quản lý và thực thi các quy định về kỹ thuật và sức khỏe. Hoạt động thiết lập và áp dụng tiêu chuẩn cũng ngày càng được các đối tác thương mại của Trung Quốc quan tâm. Hiện nay, phần lớn các tiêu chuẩn của Trung Quốc không dựa vào các tiêu chuẩn quốc tế. Có rất nhiều lời phàn nàn về thủ tục rườm rà, tốn kém, phiền toái cho việc đăng ký sản phẩm, cấp phép và chứng nhận sản phẩm nhằm hạn chế việc xuất khẩu và nhập khẩu. Hơn thế nữa, trong những năm gần đây Trung Quốc đã xây dựng một hệ thống tiêu chuẩn của riêng mình trong các lĩnh vực mà thế giới đã có những tiêu chuẩn được công nhận từ lâu, một ví dụ điển hình là tiêu chuẩn an ninh WAPI của Trung Quốc cho mạng không dây LAN.
d) Tác động đến các văn bản pháp luật về các biện pháp thương mại
Trung Quốc trong thời gian vừa qua sử dụng khá nhiều các biện pháp chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ để bảo vệ các ngành công nghiệp trong nước khỏi sự cạnh tranh nước ngoài. Chống bán phá giá (ví dụ bán sản phẩm ra nước ngoài với giá thấp hơn so với giá trung bình) và việc trợ cấp của chính phủ được cho là những hoạt động thương mại không công bằng. WTO cho phép các thành viên áp dụng thuế chống bán phá giá và chống trợ cấp đối với sản phẩm phá giá và trợ cấp nếu phát hiện ra là chúng tạo ra hoặc đe doạ thiệt hại vật chất cho ngành công nghiệp trong nước. Hơn thế nữa, WTO cho phép các nước thành viên tiến hành các biện pháp bảo hộ (thuế quan và hạn ngạch) chống lại việc nhập khẩu khi có sự đột biến trong nhập khẩu mà có thể đe doạ hoặc gây thiệt hại cho nhà sản xuất trong nước và thậm chí khi không có hoạt động thương mại công bằng liên quan. Quy định của WTO đối với các biện pháp chống bán phá giá, chống trợ cấp và bảo hộ rất phức tạp và đã có rất nhiều các tranh chấp WTO liên quan tới các biện pháp thương mại đã xảy ra.
Trung Quốc đã ban hành quy định về chống bán phá giá và chống trợ cấp đầu tiên vào năm 1997, sau đó đã được huỷ bỏ bởi hai quy định riêng rẽ về các biện pháp chống bán phá giá và đối kháng và quy định về bảo hộ đầu tiên vào năm 2001. Những quy định này nhìn chung đã tuân thủ các tiêu chuẩn của WTO nhưng các điều khoản ít chi tiết hơn so với các Hiệp định liên quan của WTO. Theo những quy định này, Bộ Thương mại được giao là cơ quan đầu mối chịu trách nhiệm tiến hành các hoạt động điều tra có liên quan và đưa ra quyết định về các biện pháp thương mại.
Kể từ khi tiến hành điều tra chống bán phá giá đầu tiên vào năm 1997, Trung Quốc đã trở thành nước đứng đầu trong việc sử dụng các biện pháp chống bán phá giá trên thế giới. Trong suốt 4 năm đầu tiên kể từ khi gia nhập, Trung quốc đã thực hiện 103 cuộc điều tra chống bán phá giá và thực hiện các biện pháp thương mại trong 68 vụ. Trung Quốc trở thành nước sử dụng các biện pháp chống bán phá lớn thứ ba sau Ấn Độ và Hoa Kỳ. Hầu hết các cuộc điều tra tập trung vào các công ty đến từ Nhật Bản, Hàn Quốc, Hoa Kỳ và Châu Âu sau đó là Nga, Đài Loan, Ấn Độ và một số nước khác. Tuy nhiên đáng chú ý là các bị đơn nước ngoài đã giành thắng lợi một phần hoặc toàn bộ trong hơn 40% các vụ kiện. Cho đến nay, Trung Quốc mới chỉ sử dụng một lần cơ chế tự vệ để đáp lại thuế tự vệ của Hoa Kỳ đối với thép vào năm 2002. Gần đây, Trung Quốc chưa tiến hành một cuộc điều tra đối kháng nào.
Cùng với các biện pháp về chống bán phá giá, đối kháng và tự vệ, Luật Ngoại thương cho phép chính phủ thực hiện các biện pháp thương mại khác dựa trên kết quả điều tra thương mại. Các điều tra thương mại bao gồm các hàng rào thương mại ở các nước khác, hạn chế phân biệt đối xử trong thương mại của các nước khác chống lại Trung Quốc, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của thể nhân Trung Quốc ở các nước, các hoạt động cạnh tranh không bình đẳng gây thiệt hại cho trật tự ngoại thương, và các hoạt động thương mại khác ảnh hưởng tới lợi ích an ninh quốc gia.
Khuynh hướng bảo hộ bằng các biện pháp thương mại trong luật và thực tiễn ở Trung Quốc là điều hiển nhiên. Khi hàng rào thuế quan và phi thuế quan bị giảm đi một cách đáng kể thì các ngành công nghiệp trong nước sẽ phải tìm kiếm các hình thức bảo hộ thông qua việc sử dụng những biện pháp thương mại mang tính hiếu chiến. Bên cạnh đó, bản thân Trung Quốc cũng là nạn nhân của các biện pháp thương mại này. Trong nhiều năm nay, Trung Quốc trở thành mục tiêu của các vụ kiện về chống bán phá giá. Mỹ, Châu Âu và một số đối tác thương mại coi Trung Quốc là một nước có nền kinh tế phi thị trường và Trung Quốc trở thành đối tượng của hàng loạt vụ kiện chống bán phái giá bởi vì quy chế kinh tế phi thị trường cho phép các nước nhập khẩu được loại bỏ giá trong nước của Trung Quốc và thay vào đó sử dụng giá của nước thứ ba như là cơ sở để quyết định giá thông thường cho sản phẩm nhập khẩu, chủ yếu dẫn đến việc phát hiện bán phá giá của các nhà sản xuất Trung Quốc và áp dụng mức thuế bán phá giá cao hơn so với hàng của Trung Quốc. Trung Quốc cũng tỏ ra thất vọng khi việc gia nhập WTO không chấm dứt được tình trạng này. Nghị định thư gia nhập của Trung Quốc cho phép các nước thành viên tiếp tục đối xử với Trung Quốc là nền kinh tế phi thị trường trong vòng 15 năm trong các vụ kiện về chống bán phá giá và một giai đoạn không xác định trong các vụ kiện về đối kháng. Hơn thế nữa, trái với các yêu cầu rõ ràng của WTO, các biện pháp tự vệ sẽ được áp dụng trên cơ sở không phân biệt đối xử, nghị định thư gia nhập cho phép các nước nhập khẩu có thể loại bỏ sản phẩm của Trung Quốc vì lý do hạn chế nhập khẩu. Các biện pháp tự vệ chống lại sản phẩm của Trung Quốc chỉ được sử dụng trong vòng 12 năm, đối với hàng dệt may là vào cuối năm 2008.
e) Tác động đến các văn bản pháp luật về sở hữu trí tuệ
Việc phát triển luật sở hữu trí tuệ của Trung Quốc có liên hệ mật thiết với việc phát triển ngoại thương và đầu tư. Kể từ khi Luật nhãn hiệu hàng hoá được ban hành năm 1982, Trung Quốc đã ban hành rất nhiều luật và quy định liên quan tới hàng loạt đối tượng của quyền sở hữu trí tuệ và gia nhập hầu hết các điều ước quốc tế về sở hữu trí tuệ.
Hiệp định của WTO về các khía cạnh thương mại có liên quan tới sở hữu trí tuệ (TRIPS) cung cấp khung pháp lý tổng thể cho việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Hiệp định TRIPS đưa ra thủ tục nhất định về dân sự, hành chính, hình sự và những biện pháp mà các thành viên WTO cần phải thực hiện để đảm bảo quyền của chủ sở hữu theo pháp luật trong nước. Nếu không tuân thủ TRIPS, quyền lợi của các bên sẽ được đảm bảo thông qua cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO và dẫn đến các trừng phạt theo thẩm quyền của WTO.
Để đảm bảo sự tuân thủ với TRIPS, Trung Quốc đã nỗ lực cả về pháp luật thực định và cả về thể chế. Về mặt lập pháp, các luật chính về sở hữu trí tuệ đã được sửa đổi bao gồm luật sáng chế năm 2000, luật nhãn hiệu hàng hoá năm 2001, luật bản quyền năm 2001. Cũng trong năm 2001, rất nhiều các quy định được ban hành bao gồm nghị định về bảo vệ phần mềm máy tính, thiết kế bố trí mạch tích hợp và giống vật nuôi mới. Cùng với các chế tài về hành chính và dân sự, một số tội danh về vi phạm sở hữu trí tuệ cũng được bổ sung vào bộ luật hình sự. Về mặt thể chế, hệ thống các cơ quan nhà nước đã được thiết lập để quản lý và thực thi luật sở hữu trí tuệ bao gồm một cơ quan xét xử đặc biệt phụ trách lĩnh vực sở hữu trí tuệ trong Toà án nhân dân. Kết quả của những nỗ lực này, đến nay Trung Quốc được coi là đã có một khuôn khổ pháp lý về cơ bản phù hợp với WTO trong lĩnh vực bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ.
Mặc dù có một khuôn khổ pháp lý phù hợp với WTO, việc vi phạm sở hữu trí tuệ vẫn khá phổ biến ở Trung Quốc. Các đối tác thương mại chính của Trung Quốc nhận xét đó là do thiếu sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước ở trung ương chịu trách nhiệm về việc thực thi sở hữu trí tuệ; các hình phạt về hình sự, hành chính và dân sự chưa tạo ra sự ngăn chặn thích đáng; cán bộ nhà nước chưa được đào tạo đầy đủ. Mặc dù trong những năm gần đây, Chính phủ đã tăng cường nỗ lực thực thi quyền sở hữu trí tuệ nhưng việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ vẫn còn rất yếu kém. Đó cũng chính là vấn đề hàng đầu mà các công ty nước ngoài đang kinh doanh tại Trung Quốc phàn nàn.
2.3. Tác động đến các văn bản pháp luật về minh bạch hóa
Trung Quốc đã nỗ lực ban hành rất nhiều các văn bản pháp luật nhằm thúc đẩy quá trình minh bạch hóa, đáng chú ý là “Luật cho phép hành chính” có hiệu lực vào ngày 01/7/2004. Luật này đã đưa ra cơ sở pháp luật, cơ quan và thủ tục cho việc cấp phép hành chính nhằm đảm bảo việc áp dụng thống nhất hơn các biện pháp này và vì thế có thể thúc đẩy minh bạch hóa. Cụ thể, Điều 5 quy định các điều khoản về cấp phép hành chính phải được ban hành trước khi chúng được sử dụng để cấp phép, trừ trường hợp có liên quan tới bí mật nhà nước, bí mật kinh doanh hoặc bí mật cá nhân, các kết quả giải quyết việc cấp phép phải được công bố công khai. Điều 40 và Điều 61 cho phép công chúng có quyền biết các quyết định cấp phép hành chính của các cơ quan hành chính và biên bản cấp phép của cá nhân được cấp phép. Điều 30 quy định cơ quan hành chính phải công bố công khai tại trụ sở của mình tất cả các vấn đề có liên quan tới việc áp dụng và các biện pháp cấp phép bao gồm cả cơ sở của việc ấp phép, yêu cầu, số lượng, thủ tục, thời hạn và loại tài liệu liên quan tới việc cho phép cùng với mẫu đơn đăng ký. Cùng thời điểm này, việc rà soát trên cả nước đã được thực hiện nhằm sàng lọc các thủ tục cấp phép hiện có để tiêu chuẩn hóa hoạt động của các cơ quan hành chính và thúc đẩy quá trình minh bạc hóa. Hơn thế nữa, Luật Ban hành văn bản pháp luật có hiệu lực vào ngày 01/07/2000 quy định rằng cơ quan ban hành các văn bản pháp luật phải lấy ý kiến của các cơ quan và tổ chức thông qua hội thảo, hội nghị. Dự thảo các văn bản pháp luật cũng phải lấy ý kiến của nhân dân trên công báo hoặc báo. Hơn thế nữa, các Bộ và chính quyền địa phương phải có hệ thống thông tin công bố của mình.
Sau khi Trung Quốc gia nhập WTO, việc tham gia của công chúng vào quy trình lập pháp ngày càng tích cực hơn và vì thế minh bạch hóa ngày càng được nâng cao. Nhìn chung các luật quy định sẽ có hiệu lực sau khi được ban hành một thời gian và tất cả các luật, quy định liên quan tới thương mại đều được đăng công khai tại Tạp chí hợp tác kinh tế thương mại Trung Quốc. Điểm hỏi đáp và trang web hỏi đáp được thiết lập tại Bộ MOFCOM và AQSIQ. Trung Quốc thực hiện chế độ thông báo thường xuyên với WTO. Hơn thế nữa, Vụ Công tác pháp luật của Ủy ban thường vụ Quốc vụ viện Trung Quốc thường biên tập và dịch các luật ra tiếng Anh. Đồng thời, Vụ Các vấn đề pháp luật của Hội đồng Nhà nước cũng biên tập và đăng các văn bản luật và quy định liên quan tới thương mại.
Việc nâng cao minh bạch hóa và chống lại nạn tham nhũng cũng được thực hiện ở ngành kiểm sát và cơ quan kiểm toán nhà nước. Ví dụ, năm 2004, cơ quan kiểm sát đã tiến hành điều tra 2.900 cán bộ nhà nước phạm tội tham nhũng trên phạm vi cả nước. Trong thời gian gần đây việc kiểm toán của Văn phòng kiểm toán nhà nước cũng là một bộ phận thông tin để kiểm sát có thể tiến hành điều tra và việc kiểm toán của Quốc vụ viện Trung Quốc luôn được cập nhật trên mạng. Tháng 12/2003, Chính phủ đã tham gia Công ước của Liên Hợp quốc về chống tham nhũng.
Chính phủ cũng thúc đẩy việc sử dụng internet nhằm nâng cao minh bạch hóa. Cuối năm 2004, đã có hơn 16.000 trang web chính thức của các bộ, cơ quan và tổ chức của Hội đồng nhà nước cũng như chính quyền địa phương. Nhìn chung các biện pháp hành chính và lập pháp của chính quyền trung ương và địa phương thường được đăng tải thường xuyên trên internet. Việc lấy ý kiến của công chúng vào các dự thảo văn bản pháp luật cũng thường được đăng trên mạng internet.
2.4. Tác động đến việc xem xét lại của toà án đối với các quyết định hành chính
WTO yêu cầu các nước thành viên phải có một cơ quan xét xử độc lập bao gồm cả tư pháp và hành chính cũng như phải duy trì các thủ tục xét lại các quyết định hành chính liên quan tới thương mại nhằm đảm bảo rằng các biện pháp của Chính phủ đối với thương mại phải được điều hành hợp lý, khách quan và không phân biệt đối xử. Nghị định thư gia nhập của Trung Quốc quy định cơ quan xét xử phải là cơ quan độc lập với cơ quan thực thi hành chính và không có bất kỳ quyền lợi nào liên quan tới các kết quả của vấn đề. Hơn thế nữa, Nghị định thư gia nhập cũng yêu cầu Trung Quốc phải cho các bên bị ảnh hưởng bởi quyết định hành chính có cơ hội được khởi kiện ra cơ quan tư pháp trong mọi trường hợp. Đây là một yêu cầu được cho là vượt quá các nghĩa vụ chung của WTO và chính vì vậy mà việc khởi kiện các quyết định hành chính này phải được thực hiện bằng văn bản.
Trước đây theo luật của Trung Quốc thì các quyết định hành chính liên quan tới một số lĩnh vực thương mại nhất định bị loại khỏi việc xem xét của toà án bao gồm các quyết định liên quan tới hiệu lực của sáng chế, thương hiệu và các quyết định trong các vụ kiện về phá giá và đối kháng. Để thực thi cam kết trong WTO, Trung Quốc đã sửa đổi một số các văn bản pháp luật liên quan để cho phép quyền khởi kiện đến toà án đối với các vấn đề liên quan tới WTO. Hơn thế nữa, Toà án tối cao cũng ban hành ba bộ tài liệu về giải thích pháp luật nhằm làm rõ phạm vi và tiêu chuẩn cho các xem xét của toà án đối với các quyết định hành chính liên quan tới WTO. Trong số đó, Toà án nhân dân tối cao cũng trao quyền cho toà trung thẩm xử sơ thẩm đối với các vụ kiện về thương mại, chống bán phá giá và đối kháng. Đây là động thái nhằm đảm bảo sự công bằng và chất lượng của các phán quyết đối với các vấn đề liên quan tới WTO bởi vì các thẩm phán ở toà cấp cao ít bị sự can thiệp của bên ngoài cũng như có trình độ hơn so với các thẩm phán ở toà cơ sở. Tuy nhiên với một số ít các vụ kiện được công bố thì vẫn còn quá sớm để đưa ra nhận xét về việc xem xét của toà án đối với các vụ kiện liên quan tới WTO.
2.5. Tác động đến việc quản lý nhà nước
Trong báo cáo gia nhập, Trung Quốc cam kết sẽ áp dụng và thực hiện các luật, quy định và biện pháp bao gồm các các biện pháp ở địa phương một cách thống nhất, công bằng và hợp lý. Cụ thể Trung Quốc cam kết sẽ huỷ bỏ các quy định và biện pháp của các địa phương không phù hợp với các nghĩa vụ của Trung Quốc trong WTO. Trung Quốc cũng đồng ý thành lập cơ chế khởi kiện mà theo đó các bên tư có thể kiện cơ quan nhà nước về việc áp dụng chế độ thương mại không thống nhất, cơ quan nhà nước có trách nhiệm phải giải quyết ngay và đưa ra biện pháp trừng phạt trong trường hợp này. Những cam kết đặc biệt này nhằm chống lại chủ nghĩa bảo hộ địa phương mà đó là một trong những hàng rào chính về thương mại và đầu tư ở Trung Quốc.
Kể từ sau khi gia nhập, những biện pháp mà Trung Quốc thực thi các cam kết này vẫn chưa được thể hiện rõ. Tuy nhiên, một điều rõ ràng là Trung Quốc đang phải đối mặt với rất nhiều vấn đề liên quan tới chủ nghĩa địa phương. Trong thời gian gần đây, các nhà lãnh đạo của Trung Quốc đã thông qua một chiến lược cải cách quan trọng trong đó chính quyền địa phương sẽ được linh hoạt hơn trong việc thông qua các biện pháp cần thiết nhằm thúc đẩy tăng trưởng GDP và cho phép được hưởng lợi trực tiếp từ sự phát triển này. Kết quả là chính phủ địa phương đã tham gia khá nhiều trong việc đầu tư và hoạt động của các doanh nghiệp địa phương. Nhằm thúc đẩy các quyền lợi kinh tế của họ, chính quyền địa phương sẽ trợ cấp cho các doanh nghiệp địa phương hoặc bảo vệ họ đối với cạnh tranh bên ngoài. Họ có rất ít động lực để thực thi luật về sở hữu trí tuệ nếu các doanh nghiệp địa phương hưởng lợi từ việc vi phạm quyền sở hữu trí tuệ.
Việc xét xử của toà án địa phương mà một bên là quyền lợi kinh tế địa phương sẽ rất khó để có một phán quyết công bằng, độc lập. Mối quan hệ chặt chẽ giữa quan chức địa phương và doanh nghiệp địa phương là rào cản đối với việc đấu tranh chống tham nhũng.
Về nguyên tắc các quy định của WTO sẽ được áp dụng thống nhất trên toàn bộ lãnh thổ của nước thành viên WTO. Các nước thành viên có trách nhiệm đối với những vi phạm do cơ quan của mình thực hiện. Hiệp định của WTO cho phép các thành viên được khởi kiện ra cơ quan tài phán của WTO đối với các biện pháp do chính quyền địa phương của nước thành viên khác thực hiện. Chính vì vậy, nếu chính phủ Trung Quốc không quyết tâm hơn trong việc đấu tranh chống chủ nghĩa bảo hộ địa phương thì các thành viên khác sẽ có cơ sở để khởi kiện lên WTO.
Tóm lại, gia nhập WTO đã đem lại những thay đổi lớn về chế độ đầu tư và thương mại nước ngoài cho Trung Quốc. Những thay đổi này đã làm giảm bớt những hàng rào trong đầu tư và thương mại của Trung Quốc đồng thời cũng thúc đẩy các chính sách và hệ thống pháp luật liên quan tới thương mại. Có thể nói, hệ thống pháp luật và tư pháp của Trung Quốc đã bắt đầu cởi mở hơn và dần phù hợp với các tiêu chuẩn của WTO kể từ sau khi gia nhập WTO./.
Bùi Hương Quế - Vụ Pháp luật quốc tế, Bộ Tư pháp