Việt Nam là nước có tỷ lệ người khuyết tật cao so với tổng dân số (khoảng 6,2 triệu người, chiếm 7,06% dân số từ 2 tuổi trở lên, trong đó 58% là nữ; 28,3% là trẻ em; gần 29% khuyết tật nặng và đặc biệt nặng, khoảng 10% người khuyết tật thuộc hộ nghèo), nên trong những năm qua Đảng và Nhà nước đã dành nhiều sự quan tâm, chăm lo cho người khuyết tật nhằm bảo đảm quyền và phát huy vai trò của người khuyết tật trong xã hội.
Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Đảng và Nhà nước ta đã dành nhiều sự quan tâm, chăm lo cuộc sống cho người khuyết tật, giúp người khuyết tật có nghị lực vươn lên, hòa nhập cộng đồng và đóng góp chung cho sự phát triển của xã hội. Bên cạnh các chính sách trợ giúp xã hội cho người khuyết tật như: Trợ giúp y tế; Trợ giúp giáo dục nghề nghiệp, tạo việc làm và hỗ trợ sinh kế; Trợ giúp thông tin và truyền thông;...thì chính sách Trợ giúp pháp lý miễn phí cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính nói riêng và người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý nói chung được coi là một cơ chế giúp người khuyết tật tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật
[i]. Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đã quy định “
Trợ giúp pháp lý là trách nhiệm của Nhà nước”, điều đó có nghĩa người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý sẽ được Nhà nước chịu trách nhiệm trong bảo đảm thụ hưởng chính sách pháp luật công bằng, tạo điều kiện cho họ được hỗ trợ, giúp đỡ để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, nhất là khi họ rơi vào tình trạng bị buộc tội, nguy cơ bị tước quyền tự do. Mặt khác, chính sách trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật cũng là một trong những mục tiêu thúc đẩy thực hiện cam kết quốc tế về quyền của người khuyết tật tại Việt Nam, góp phần thực hiện hiệu quả Nghị quyết của Quốc hội về việc phê chuẩn Công ước của Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật
[ii].
Thể chế hóa quan điểm của Đảng
[iii], pháp luật của Nhà nước về người khuyết tật, Thủ tướng Chính phủ giao cho Bộ Tư pháp thực hiện các nhiệm vụ, mục tiêu về trợ giúp pháp lý trong Kế hoạch thực hiện Công ước của Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật tại Quyết định số 1100/QĐ-TTg ngày 21/6/2016 (Trợ giúp pháp lý là 01 trong 10 nội dung của Kế hoạch thực hiện Công ước, 09 nội dung còn lại được giao cho các Bộ, ngành khác là: Bộ Lao động - Thương bình và xã hội, Bộ Y tế, Bộ Ngoại giao, Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Xây dựng, Bộ Giao thông vận tải, đó là các nội dung: Chăm sóc sức khỏe và phục hồi chức năng; Giáo dục; Giáo dục nghề nghiệp, tạo việc làm; Phòng chống thiên tai và hỗ trợ sinh kế đối với người khuyết tật; Tiếp cận và sử dụng các công trình xây dựng; Tiếp cận và tham gia giao thông; Tiếp cận và sử dụng các dịch vụ bưu chính, viễn thông và ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông; Hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch; Nâng cao năng lực chăm sóc, hỗ trợ người khuyết tật) và tại Quyết định số 1190/QĐ-TTg ngày 05/8/2020 của Thủ tướng phê duyệt Chương trình trợ giúp người khuyết tật giai đoạn 2021– 2030 (trước đó là chính sách trợ giúp người khuyết tật giai đoạn 2012 -2020), gồm 12 nội dung, 11 nội dung còn lại được giao cho các Bộ, ngành khác là: Bộ Lao động - Thương bình và xã hội, Bộ Y tế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Xây dựng, Bộ Giao thông vận tải, Ngân hàng chính sách xã hội, đó là các nội dung: Trợ giúp y tế; Trợ giúp giáo dục; Trợ giúp giáo dục nghề nghiệp, tạo việc làm và hỗ trợ sinh kế; Phòng chống dịch bệnh và giảm nhẹ thiên tai; Trợ giúp tiếp cận công trình xây dựng; Trợ giúp tiếp cận và tham gia giao thông; Trợ giúp tiếp cận và sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông; Hỗ trợ người khuyết tật trong hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch; Trợ giúp phụ nữ khuyết tật; Hỗ trợ người khuyết tật sống độc lập và hòa nhập cộng đồng; Nâng cao nhận thức, năng lực chăm sóc, hỗ trợ người khuyết tật và giám sát đánh giá). Trên cơ sở đó, hàng năm, Cục Trợ giúp pháp lý đã tham mưu Bộ Tư pháp ban hành kế hoạch triển khai trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật, người khuyết tật có khó khăn về tài chính của Ngành Tư pháp trên phạm vi toàn quốc, Ủy ban nhân dân các tỉnh/thành phố trực thuộc trung ương trên cơ sở Kế hoạch của Bộ Tư pháp, cũng ban hành Kế hoạch trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật trong phạm vi địa phương. Việc ban hành Kế hoạch trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật trước hết thể hiện sự nghiêm túc, kịp thời trong thực hiện chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước, đồng thời cũng thể hiện trách nhiệm, sự quan tâm của Bộ, ngành Tư pháp với đối tượng yếu thế này. Đồng thời, hàng năm, Cục Trợ giúp pháp lý đều có văn bản yêu cầu các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước trên toàn quốc chủ động xây dựng Kế hoạch, tích cực triển khai các hoạt động trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý để hưởng ứng Ngày người khuyết tật Việt Nam (18/4) và Ngày Quốc tế người khuyết tật (3/12).
(Ảnh: TGVPL đang thực hiện bào chữa cho bị cáo là người khuyết tật)
Để nâng cao ý thức trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cộng đồng xã hội đối với người khuyết tật, bảo đảm mục tiêu phát triển bền vững của Nhà nước “
không một ai bị bỏ lại phía sau”, thời gian qua, Cục Trợ giúp pháp lý đã tăng cường các hoạt động truyền thông để người khuyết tật có khó khăn về tài chính được tiếp cận, thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của Nhà nước một cách kịp thời, hiệu quả (đã thực hiện phóng sự truyền thông về chính sách trợ giúp pháp lý cho người yếu thế trên Truyền hình Quốc hội Việt Nam, trong đó có vụ việc về người khuyết tật có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp trong vụ án dân sự về tranh chấp đất đai; trên cơ sở Chương trình truyền hình Quốc hội với cử tri, VTV1 - Đài truyền hình Việt Nam phát các phóng sự có nội dung các vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính). Bên cạnh đó, hoạt động truyền thông cũng được thực hiện bằng nhiều hình thức đa dạng, phong phú như kết nối cộng đồng về trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khó khăn về tài chính tại cơ cở, xây dựng tài liệu, tờ gấp pháp luật, tổ chức các buổi tọa đàm, hội thảo (đã tổ chức tọa đàm “Các giải pháp bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật”, hội thảo “Đánh giá kết quả trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật giai đoạn 2012 - 2020 và giải pháp nâng cao hiệu quả trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật giai đoạn 2021 – 2030”).
Trong giai đoạn từ năm 2012-2020 đã phát hành trên 300.000 tờ gấp pháp luật với nội dung phổ biến, truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý và các quyền nghĩa vụ khác của người khuyết tật, người khuyết tật có khó khăn về tài chính cho các Trung tâm TGPL nhà nước của 63 tỉnh/thành phố; phối hợp với Chương trình phát triển của Liên hợp quốc (UNDP) và các đối tác, xây dựng “Tài liệu kỹ năng trợ giúp pháp lý cho Người khuyết tật và nạn nhân bạo lực gia đình”, mục đích nhằm năng cao năng lực cho đội ngũ những người thực hiện trợ giúp pháp lý và những người làm công tác xã hội liên quan đến trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật.
Hoạt động truyền thông cho người khuyết tật cũng được đẩy mạnh tại các địa phương. Sở Tư pháp các tỉnh/thành phố trực thuộc trung ương đã chỉ đạo các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thực hiện nhiều biện pháp truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý bằng các hoạt động cung cấp Bảng thông tin về trợ giúp pháp lý, Tờ thông tin về trợ giúp pháp lý, Hộp tin trợ giúp pháp lý, tờ gấp pháp luật, trong đó có nội dung trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, cơ sở giam giữ và trại giam, Hội người khuyết tật, các cơ sở bảo trợ xã hội…Bên cạnh đó, nhiều hoạt động kết nối giữa Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có người khuyết tật, cũng như sự phối hợp Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với các cơ quan báo chí, truyền thông tại địa phương cũng được tăng cường, từ đó phát hiện, thông tin về nhu cầu trợ giúp pháp lý của người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý.
Có thể nói, mặc dù còn gặp nhiều khó khăn, nhất là trong bối cảnh cả nước bị ảnh hưởng của đại dịch Covid – 19, nhưng thời gian qua, hệ thống trợ giúp pháp lý trong toàn quốc đã có nhiều cố gắng trong thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính theo các hình thức: tư vấn, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng. Số lượng người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý được tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của Nhà nước ngày càng tăng. Trong 04 năm thực hiện Luật Trợ giúp pháp lý 2017, hệ thống trợ giúp pháp lý trong cả nước đã thực hiện khoảng 9.141 vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết có khó khăn về tài chính, trong đó có 2.062 vụ tham gia tố tụng. Số vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng tăng lên hàng năm và chiếm tỷ lệ khá lớn trong tổng số vụ việc trợ giúp pháp lý trong các nhóm đối tượng yếu thế (đã có hơn 400 vụ việc trợ giúp pháp lý thành công hiệu quả cho người khuyết tật). Đặc biệt, có những vụ việc người khuyết tật có khó khăn về tài chính được bào chữa vô tội, được giảm hình phạt, được chuyển tội danh nhẹ hơn (trong lĩnh vực hình sự) hoặc thắng kiện, bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của mình (trong lĩnh vực dân sự và hành chính).
Với tôn chỉ hoạt động “
lấy người được trợ giúp pháp lý là trung tâm”, có thể khẳng định công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần không nhỏ trong việc thực hiện các chính sách an sinh của nhà nước đối với các đối tượng yếu thế trong đó có người khuyết tật; hoạt động trợ giúp pháp lý đã kịp thời bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người khuyết tật có khó khăn về tài chính nói riêng và người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý nói chung khi họ có vướng mắc về pháp luật, tạo niềm tin vào công lý của người dân với Đảng và Nhà nước. Qua công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần nâng cao nhận thức, sự quan tâm và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân cũng như toàn xã hội đối với nhóm người dễ bị tổn thương này.
Để tiếp tục nâng cao hiệu quả, chất lượng trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính và người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý khác, trong thời gian tới cần chú ý thực hiện một số nhiệm vụ sau:
1. Triển khai có hiệu quả các nhiệm vụ về trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật được Thủ tướng Chính phủ giao cho Bộ Tư pháp trong Kế hoạch thực hiện Công ước của Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật và trong Chương trình trợ giúp người khuyết tật giai đoạn 2021-2030, cũng như Kế hoạch hàng năm về trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý của Bộ Tư pháp và của Ủy ban nhân dân các tỉnh/thành phố trực thuộc trung ương.
2. Phối hợp với Bộ Lao động – Thương binh và xã hội, các Bộ ngành có liên quan đánh giá, tổng kết việc thi hành Luật Người khuyết tật, nghiên cứu, sửa đổi các quy định tại Luật Người khuyết tật, phù hợp với quy định của Luật Trợ giúp pháp lý, bảo đảm sự thống nhất, đồng bộ trong hệ thống pháp luật.
3. Tăng cường hoạt động kết nối giữa Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có người khuyết tật, các Hội người khuyết tật, các cơ sở bảo trợ xã hội, trường học, cơ sở kinh doanh, các tổ chức khác của người khuyết tật và các cơ quan báo chí, truyền thông từ đó phát hiện, thông tin về nhu cầu trợ giúp pháp lý của người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý.
4. Nâng cao năng lực cho đội ngũ những người thực hiện trợ giúp pháp lý về kiến thức, kỹ năng nghiệp vụ, nhất là kỹ năng nắm bắt tâm lý, giao tiếp, trao đổi thông với người khuyết tật ở các dạng tật khác nhau để bảo đảm cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý kịp thời, hiệu quả.
5. Đẩy mạnh thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý, nhất là những vụ việc tham gia tố tụng; chủ động, kịp thời trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật thuộc đối tượng trợ giúp pháp lý đối với các vụ việc được báo chí, phương tiện truyền thông phản ánh...
Cục Trợ giúp pháp lý
[i] Tại thời điểm Pháp lệnh về người tàn tật 1998 có hiệu lực, Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 đã quy định người tàn tật không nơi nương tựa được trợ giúp pháp lý. Năm 2010, QH thông qua Luật Người khuyết tật, trong đó quy định người khuyết tật được trợ giúp pháp lý phù hợp với dạng tật và mức độ khuyết tật. Luật Trợ giúp pháp lý 2017 quy định người khuyết tật có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý (Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và các văn bản hướng dẫn thì người khuyết tật nặng, đặc biệt nặng (là những người được hưởng trợ cấp hàng tháng) thì được trợ giúp pháp lý. Bên cạnh đó, pháp luật cũng quy định rõ người khuyết tật thuộc hộ nghèo, cận nghèo; người khuyết tật là người có công; người khuyết tật là trẻ em; người khuyết tật là người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi; người khuyết tật là người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn...thuộc diện được trợ giúp pháp lý).
[ii] Việt Nam tham gia Công ước về quyền của Người khuyết tật được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 13/3/2007; Ngày 21/6/2016 của Thủ tướng Chính ban hành Quyết định số 1100/QĐ-TTg phê duyệt Kế hoạch thực hiện Công ước của Liên hợp quốc về quyền của người khuyết tật, trong đó có quy định nhiệm vụ, trách nhiệm thực hiện trợ giúp pháp lý của Bộ Tư pháp.
[iii] Ngày 01/11/2019 Năm 2019 Ban Bí thư Trung ương Đảng đã ban hành Chỉ thị số 39-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác người khuyết tật, khẳng định quan điểm, chủ trương, yêu cầu các cơ quan, tổ chức, cá nhân nâng cao nhận thức, trách nhiệm đối với người khuyết tật, tổ chức của người khuyết tật, định hướng việc hoàn thiện chính sách, pháp luật, nhấn mạnh yêu cầu đảm bảo quyền của người khuyết tật.